‘De situatie is explosief en extreem volatiel’: oorlog in Oekraïne drijft spanningen op in Balkan

Igor Novaković is onderzoeksdirecteur aan het Centrum voor Internationale en Veiligheidszaken ISAC in Belgrado. Dat geeft hem een unieke blik. Terwijl de Serviërs bij ons vaak het label ‘pro-Moskou’ krijgen, is zijn denktank ‘pro-Brussel’: hij pleit openlijk voor toetreding tot de EU. Het ISAC doet dat al sinds de oprichting in 2006.

“Het voelt al tien jaar alsof ik wakker word in Groundhog Day”, zegt Novaković, verwijzend naar de film met Bill Murray waarin het hoofdpersonage ontdekt dat hij elke dag opnieuw hetzelfde beleeft. Servië boekt weinig tot geen vooruitgang met de EU en de huidige spanningen met Kosovo zijn een nieuw dieptepunt.

“De situatie is complex, maar ook explosief en extreem volatiel. Het is een kruitvat dat op ontploffen staat. Ik ben zeer bezorgd. Niet voor een grootschalige oorlog, maar wel voor een scenario zoals in Noord-Ierland, met gewelddadige clashes en onschuldige slachtoffers. Dat is al geen toekomstbeeld meer, maar de realiteit. Beide landen hebben genoeg in handen om dat te ontmijnen, maar zijn niet bereid tot een compromis.”

De Servische troepen zijn deze week in het hoogste niveau van paraatheid gebracht. Waarom?

“Er is een directe bedreiging dat Kosovo etnische Serviërs in het noorden zou aanvallen, zegt Belgrado. Servië wil dus een duidelijke boodschap uitsturen. Die richt zich tot de eigen bevolking, om te tonen dat het klaarstaat en bereid is te reageren. Maar het is ook een boodschap aan Kosovaars premier Albin Kurti, die de zaken oppookt. Toch ben ik niet zeker dat de Servische troepen iets zouden doen zonder toestemming van KFOR (de NAVO-vredestroepen in Kosovo, BST).”

Hoe zijn de spanningen geëscaleerd?

“Er is een reeks incidenten sinds het najaar. Alle Servische politieagenten in het Kosovaarse korps, zo’n zeshonderd, stapten op na een verbod op Servische nummerplaten, een belangrijk symbool voor Servische Kosovaren.

“Intussen hebben ze ook wegblokkades opgericht uit protest tegen de arrestatie van een voormalige politieagent. Volgens het Kosovaarse gerecht heeft deze etnische Serviër een granaat naar binnen gegooid in een verkiezingskantoor in Mitrovica.

“Of dat zo is, weet ik niet. Maar het valt op dat de strijd van Kosovaars premier Kurti tegen corruptie en criminaliteit nogal eenzijdig is, bijna uitsluitend gericht op de etnische Serviërs, die 5 procent van de bevolking uitmaken.”

Is dit conflict gelinkt aan de oorlog in Oekraïne?

“Absoluut, in die zin dat Kurti – dat zeggen ook Amerikaanse diplomaten – dit conflict probeert te internationaliseren. Hij schildert Servië af als een bondgenoot van Moskou door erop te wijzen dat Belgrado zich niet achter de sancties tegen Rusland schaart.”

Ik bedoel het anders: zaait Poetin niet extra onrust in Europa via Servië? Een parlementslid van de partij van Servisch president Vučić sprak over de ‘denazificatie van de Balkan’. Dat klinkt behoorlijk Poetinesk.

“Die uitspraak sloeg inderdaad nergens op en die man is daar publiekelijk voor veroordeeld door Vučić. Kijk, er zijn zeker banden met Rusland, maar de relatie is ingewikkelder dan dat Servië een proxy, een verlengstuk, van Rusland is.

“Er is wrevel in dit land over de manier waarop Poetin de onafhankelijkheid van Kosovo in zijn voordeel gebruikt. Hij gebruikt dat voorbeeld in speeches om de onafhankelijkheid van de Krim te verantwoorden, of recenter nog bij de referenda in de Donbas. Servië heeft al die referenda niet erkend en sloot zich aan bij verschillende verklaringen van de EU tegen de Russische invasie. Ik denk dat de politieke elite in Servië beseft dat de toekomst van het land in samenwerking met de EU ligt, en ooit in EU-lidmaatschap.”

De Wagner-groep, de Russische paramilitairen, kondigde aan dat ze een kantoor in Belgrado opent.

“Dat is fake news volgens mij, allicht bedacht door de pro-Russische krachten hier die de druk willen opvoeren. Er is geen bewijs voor zoiets, behalve statements op sociale media. Niemand weet wie de zogezegde leider van de Wagner-groep in Servië is.”

Hoe kijken Serviërs naar de rol van de NAVO in het conflict met Kosovo? We hebben gezien hoe Poetin in de aanloop naar de oorlog in Oekraïne de NAVO in zijn propaganda gebruikte.

“Over het algemeen hebben Serviërs een zeer negatief beeld van de NAVO, sinds de bombardementen in 1999. Voor politici is de NAVO ook een gemakkelijke zondebok. Dat beeld verschuift geleidelijk aan omdat de aanwezigheid van de NAVO-troepen in Kosovo in de laatste tien jaar de voornaamste bescherming vormt voor etnische Serviërs daar. De rol van KFOR wordt publiekelijk geapprecieerd en de NAVO is almaar meer een partner voor Servië.”

Is de gewone man in Belgrado ongerust?

“Zeker, maar ze begrijpen niet goed wat er gebeurt. Het nationalisme aan beide zijden verblindt. Zowel Kosovaren als Serviërs hebben geen helder beeld, gevoed als ze zijn door pro-regeringstabloids en televisiezenders. Het resultaat zijn twee kanten die olie op het vuur gooien. Dat is zorgwekkend. In elk Balkan-conflict sinds 1941 zagen we dergelijke processen, gevolgd door gewelddadige clashes, toenemende spanningen... Het is een gevaarlijk nationalistisch spel. En aan geen van beide zijden is een sereen debat hierover mogelijk.”