Olena Zelenska, first lady van Oekraïne: ‘We zijn beducht: Poetins nederlagen jagen ons meer angst aan dan zijn successen’

Twee soldaten gewapend met militaire geweren komen de kantine binnen. Ze werpen een blik op de mensen die er borsjtsj, knoedels en worstenbroodjes aan het eten zijn. Dan richten ze hun aandacht op mij, om in te schatten of ik een bedreiging ben voor mijn gast, de first lady van Oekraïne, Olena Zelenska. Veel tijd hebben ze niet nodig om te besluiten dat ik geen gevaar vorm. Hun goedkeuring wordt bezegeld met een paar vuistjes.

Wat later wandelt Zelenska zelf binnen in het gezelschap van twee jonge assistenten, een van hen gewapend met een haarborstel, de andere met een pluizenroller. Een van de assistenten gaat snel met de borstel door haar haar om haar kapsel in de plooi te leggen. Zelenska steekt een lok achter haar oor, waardoor een gouden oorring zichtbaar wordt. Het valt me op dat ze bibbert. “Het is koud buiten”, zegt ze, terwijl ze me een hand geeft. Ik schud ze voorzichtig en voel dat ze zowat bevroren is. “De winter komt eraan”, mompelt ze.

Het is maandagmiddag en we bevinden ons in de kantine van het presidentieel kantoor. De plek heeft veel weg van een fort, met metaaldetectors, stapels zandzakken voor de ramen, sluipschuttersposten. Het is er duister, met hier en daar een lamp op de vloer om wat verlichting te geven. Ik begin ons gesprek met een vraag die veel Oekraïners zijn gaan haten sinds Rusland in februari het land binnenviel, dood en vernieling zaaide en hun steden in puin schoot. Ik stel ze toch, want het benieuwt me hoe ze zal antwoorden. Hoe gaat het?

“Wel”, zucht Zelenska in het Engels, om vervolgens over te schakelen op het Oekraïens om zich accurater uit te drukken. “Aan de ene kant is het een eenvoudige vraag. Maar aan de andere kant is het een vraag waarop ik niet goed weet te antwoorden. We gaan allemaal door een periode waarin het moeilijk in te schatten is of het nu goed of slecht met ons gaat.”

De first lady en ik ontmoeten elkaar drie dagen nadat Oekraïense troepen de provinciehoofdstad Cherson in het zuiden hebben bevrijd, na een bezetting van acht maanden door de Russen. Het was een van de grootste Oekraïense militaire triomfen sinds het begin van de invasie.

“We hebben iets van een euforisch gevoel omdat dit een enorme overwinning voor ons is”, zegt Zelenska, die naar eigen zeggen het hele weekend naar filmpjes aan het kijken is geweest van Oekraïense troepen die Cherson binnentrokken en van emotionele reünies van families en vrienden. “Maar ik moet erbij zeggen dat ook voorzichtigheid geboden is. Toen de mensen onze troepen onthaalden in Cherson waren ze natuurlijk heel blij. Maar ik ken veel mensen in Kiev die wat beducht zijn om al te euforisch te worden. Het is een meevaller, maar we willen het lot niet tarten.”

Raketaanvallen

Ooit liepen in dit gebouw Sovjet-apparatsjiks rond, toen hier het Centraal Comité van de Oekraïense Communistische Partij gehuisvest was. In de kantine lijkt de tijd stil te hebben gestaan. Op de tafels liggen stijve witte tafellakens, de stoelen zijn gehuld in bruine hoezen. Voor de kamerhoge ramen hangen gordijnen. Aan de muur prijken grote foto’s van gebakken zalm, brochettes, aardappelen met dille.

President Volodymyr Zelensky heeft met zijn beleid en zijn digitale feeling de administratie en de Oekraïense regering omgevormd tot die van een 21ste-eeuws Europees land, maar in deze eetzaal is daar weinig van te merken. Het is er wel gezellig en warm, en Zelenska en ik hebben de ruimte zowat voor onszelf.

“Zullen we dan maar iets eten?”, vraagt Zelenska in een Engels met licht accent. Drie vrouwen met witte muts en gestreepte schort komen naar haar toe en vragen wat ze graag had gehad van het buffet met traditionele Oekraïense schotels. Ze opteert voor een koolsalade met maïs en peterselie gedrenkt in zonnebloemolie, en een viskroket. Ik vraag hetzelfde, met een schep aardappelpuree erbovenop. Zelenska bestelt zwarte thee, ik zwarte koffie en een glas oezvar, mijn favoriete Oekraïense drank, gemaakt van gedroogde en gerookte vruchten en kruiden. De first lady haalt haar portefeuille boven, maar ik sta erop te betalen: 171 hryvnia, minder dan 4,5 euro.

We weten het op dat moment niet, maar minder dan 24 uur na onze ontmoeting zal Rusland 96 raketten op doelwitten in Oekraïne afvuren – de grootste luchtaanval sinds het begin van de invasie –, waardoor grote delen van het land zonder elektriciteit en water vallen.

“We maken ons eigenlijk grotere zorgen over onze vijand vanwege zijn verliezen, vanwege zijn nederlagen”, zegt Zelenska. Ze heeft het over Vladimir Poetin, zonder hem bij naam te noemen. Het is iets wat Oekraïners vaker zijn gaan doen, net zoals ze de naam van zijn land met kleine r schrijven. “We weten dat hij nog raketaanvallen tegen onze steden zal lanceren. Ons geluk heeft dus grenzen, want we weten dat deze overwinningen geen einde maken aan de oorlog en dat we nog heel veel moeten doen.” En, zegt ze, “na elke bevrijding van een stad stoten we jammer genoeg op verschrikkelijke dingen”.

Toen de troepen van Poetin zich in april terugtrokken uit steden als Irpin, Boetsja en Hostomel in de buurt van Kiev, lieten ze een spoor van lijken achter in de straten, opgestapeld in kelders, weggegooid in massagraven. Er was bewijs dat velen gemarteld waren en sommigen verkracht, alvorens koudweg geëxecuteerd te worden. “We zijn bang dat we zulke dingen ook gaan aantreffen rond Cherson”, zegt Zelenska. Nog dezelfde dag berichten de autoriteiten en journalisten over andere gevallen van folteringen, verdwijningen en executies.

Grappige jongen

Zelenska werd in 1978 geboren in het industriestadje Kryvyi Rih. Ze groeide op in de post-Sovjettijd van de jaren negentig, een periode die gekenmerkt werd door gangsterkapitalisme en extreme inflatie. Haar vader doceerde bouwkunde aan de universiteit, haar moeder leidde de ingenieursafdeling van een lokale fabriek. Het gezin sprak Russisch thuis, maar zoals de meeste Oekraïners waren ze tweetalig.

Zij en een grappige jongen genaamd Volodymyr Zelensky leerden elkaar kennen in het middelbaar, maar zouden pas hecht worden aan de universiteit, waar zij architectuur studeerde en hij rechten. Samen met vrienden uit de wijk waar ze opgroeiden, richtten ze een comedygezelschap op. In 2003 trouwden ze. Haar man was het gezicht van de cabaretgroep. Zelenska was liever achter de schermen actief, als schrijfster van sketches die het gezelschap speelde tijdens bijzonder populaire optredens overal in wat vroeger de Sovjet-Unie was.

Ik vraag me af of ze ooit opnieuw grappen zou kunnen schrijven, zoals haar oude vrienden bij het comedygezelschap. “Zij ondersteunen de samenleving door via humor het moreel op te schroeven”, zegt ze. “Zelf zou ik dat nu niet kunnen, want ik bevind me in een andere emotionele toestand. Ik weet niet of ik me ooit weer zoals vroeger zal kunnen voelen.”

Later schreef ze ook sketches en scènes toen de groep televisie begon te maken. Een van de programma’s was een politieke satire waarin Zelensky een gewone man speelde die per toeval president wordt – een rol die hem in 2019 het echte presidentschap opleverde.

Zelensky kondigde zijn kandidatuur op 31 december 2018 klokslag om middernacht aan, een felbegeerd televisieslot dat normaal gezien gereserveerd is voor de zittende president. Het was een complete verrassing, zelfs Zelenska was niet op de hoogte.

“Wat was uw eerste reactie toen u de aankondiging van uw man hoorde?”, vraag ik. “Ik was boos. Hij had het me wel mogen vertellen. Toen ik het hoorde, was mijn gelaatsuitdrukking wellicht iets als in die meme over het ontbijt”, zegt ze droog. Ze heeft het over een screenshot van een gezamenlijk interview dat het koppel gaf aan Christiane Amanpour van CNN, die viraal ging op Oekraïense sociale media. Als antwoord op een vraag van Amanpour klaagde Zelensky dat niemand sinds het begin van de invasie nog ontbijt voor hem maakt. Terwijl hij grijnst, werpt Zelenska hem een vernietigende blik toe, die tot ontelbaar veel online grapjes leidde.

Als ik haar vraag naar die uitspraak van haar man, rolt ze met haar ogen. “Om te beginnen leeft hij in het presidentieel kantoor. Hij krijgt dus ontbijt van dezelfde mensen die hem ook zijn lunch en zijn avondeten brengen”, zegt ze. “Maar ik denk dat hij gewoon wilde benadrukken dat hij dat normale aspect van het gezinsleven mist, want elke ochtend ontbeten we samen. En hij maakte graag zelf zijn ontbijt.” “Is hij een goede kok?”, vraag ik. “Jawel. Hij maakt perfecte gebakken eieren. En vaak maakte hij er zelfs voor mij”, zegt ze. “Ik ga wel niet beweren dat hij erg succesvol was in het bereiden van borsjtsj.”

Zelenska vertelt me dat ze verlangt naar die “normale” dagen. “Normaliteit ontbreekt in alles tegenwoordig”, zegt, omdat ze zo weinig tijd samen hebben. “Als we praten, zijn we ons er constant bewust van hoe weinig tijd we hebben en dat we snel weer afscheid moeten nemen.”

‘Het is begonnen’

Haar vertrouwde leven veranderde kort na 4 uur ’s ochtends op 24 februari. Ze werd wakker door doffe explosies in de rand van Kiev en merkte dat haar man al op was, gekleed in pak en das. Toen ze vroeg wat er aan de hand was, antwoordde hij eenvoudigweg: “Het is begonnen.”

Ik wil weten hoe het kon dat de president en de first lady niet voorbereid leken op een invasie die iedereen al weken zag aankomen. “Ik ga niet zeggen dat wat gebeurde onverwacht was, maar we waren toch geschokt toen het er echt van kwam”, zegt ze. Ze hadden ook geen plannen gemaakt voor wat ze in dat geval zouden doen. “We hadden de details nooit besproken, wat we met de kinderen zouden doen, wat hij zou doen.”

Zelenska deed snel wat spullen in een zak. Daarna maakte ze de kinderen – Oleksandra, toen 17, en Kyrylo, 9 – wakker en zei hun dat ze dat ook moesten doen. Na een paar uur in een bunker zagen ze Zelensky weer, waarna ze naar een onbekende bestemming werden gebracht. Het gezin zou daar bijna drie maanden verblijven.

Toen de Russische troepen uit Kiev verdreven waren, nam Zelenska haar taken en haar publieke leven weer op. Haar eerste optreden was een ontmoeting met de Amerikaanse first lady Jill Biden voor een bezoek aan een school in West-Oekraïne. Tegenwoordig beginnen haar dagen in Kiev om 7 uur ’s ochtends en brengt ze Kyrylo naar school, “als er geen luchtalarm is”, zegt ze. Daarna gaat ze kort fitnessen, kleedt ze zich deftig en trekt ze naar kantoor. Haar werkdag is een aaneenschakeling van vergaderingen en interviews. “Soms heb ik het geluk te kunnen lunchen met mijn man”, zegt ze.

Voor de invasie hield Zelenska zich vooral bezig met liefdadig werk voor kinderen met bijzondere noden, gezonde schoolmaaltijden en campagnes tegen huiselijk geweld. Ze ging daar sterk in op, zegt ze, maar had toch wat moeite met de publieke aspecten van haar job. “Ik moest studeren”, zegt ze. “Ik moest met coaches werken aan mijn spreekvaardigheid, want het ontbrak me naar mijn aanvoelen aan kracht in mijn stem. Ik spreek bijvoorbeeld niet luid genoeg, of met te weinig energie. Als je voor mensen spreekt, dan moet je energie uitstralen.”

Ze herinnert zich nog een van haar speeches in die begindagen, toen ze moest spreken voor een groep studenten tijdens een conferentie. Ze was “zenuwachtig”, zegt ze, “ik verloor op een bepaalde manier mijn stem”. Toen ze achteraf terugkeek naar de speech, herkende ze de klank van haar eigen stem niet. “Dat was niet ik die sprak.”

Getransformeerd tot first lady

Ondertussen heeft Zelenska tientallen publieke optredens en interviews achter de rug. Ze spreekt met vertrouwen terwijl ze voortdurend oogcontact houdt, maar nog altijd zacht en behoedzaam, zich bewust van het gewicht van haar woorden. Ze heeft zichzelf getransformeerd tot first lady, maar volgens wat ik gehoord heb van vrienden en mensen binnen het presidentieel kantoor, onder wie haar man, is ze nog altijd Olena – professioneel, bedachtzaam, kalm, bescheiden.

Terwijl haar man zich meestal in de presidentiële suite ophoudt, vliegt zij de wereld rond om steun te sprokkelen voor hem en het Oekraïense volk. Ze bezocht het Verenigd Koninkrijk voor de uitvaart van koningin Elizabeth II, die volgens haar “de waarden deelde waarvoor Oekraïne vandaag staat”.

In Washington was ze de eerste echtgenote van een buitenlandse leider die het Congres toesprak. Haar speech was persoonlijk, emotioneel en aangrijpend. Ze sprak over verschrikkelijke Russische oorlogsmisdaden tegen Oekraïense burgers, ook kinderen, en toonde de parlementsleden hartverscheurende beelden van de ravage door Russische bombardementen. En ze vroeg wapens.

Om wapens vragen voelde raar aan, geeft ze toe. “Ik besef dat je dat standaard en formeel niet associeert met de functie van een first lady”, zegt ze. “Maar we weten dat we in deze situatie elke gelegenheid moeten aangrijpen om gehoord te worden.”

In haar thuisland houdt Zelenska zich vooral bezig met de impact van de oorlog op de geestelijke gezondheid van de Oekraïners, die volgens de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) ongezien is in Europa sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog.

Met een stichting die haar naam draagt en in samenwerking met Oekraïense ngo’s en de WHO leert Zelenska hulpverleners, militaire medici, apothekers, leerkrachten en maatschappelijk werkers zich op te stellen als therapeuten, om zo een stigma weg te nemen dat al generaties lang bestaat in de Oekraïense samenleving. “Ik wil een systeem creëren dat mensen met psychische problemen helpt, eerst en vooral door de geestelijke gezondheidszorg toegankelijk te maken, en ten tweede ook door die uit te breiden”, zegt ze.

Ze zet zich ook in voor de renovatie en de heropbouw van sommige van de pakweg 300 scholen die werden verwoest en de ongeveer 2.500 scholen die werden beschadigd door Russische raketten en artillerie. Daarnaast probeert ze ook specifieke apparatuur voor medische faciliteiten te verzamelen, zoals incubators voor premature baby’s. “Die hebben we heel hard nodig”, zegt ze.

Oekraïne-moeheid

We zijn al meer dan een uur aan het praten voor we beseffen dat we ons eten nog niet aangeraakt hebben. “Zullen we eten?”, glimlacht Zelenska. “Ik heb honger.” Haar assistent vraagt of ze haar kroket moet laten opwarmen. Maar daar moet de first lady niet van weten. “Het smaakt nog altijd heerlijk.” Ze voelt zich op haar gemak nu en schakelt tussen Oekraïens en Engels. We praten nog wat over eten en onze gedeelde afkeer van holodets, een wobbelige vleesgelei die traditioneel op Kerstmis en Nieuwjaar gereserveerd wordt.

Ik bedank haar om tijd voor me te maken en zij bedankt me voor de tijd die ik haar gaf. Haar manschappen troepen samen, wikkelen haar weer in haar sjaal en slaan de wacht naast haar op. Voor ze ervandoor gaat, vraagt ze me erover te waken dat de mensen het interview zeker lezen. Ze is bang dat velen aan “Oekraïne-moeheid” lijden.

“We willen niet dat mensen gewend worden aan wat zich afspeelt in Oekraïne”, zegt ze. “Jammer genoeg kunnen wij het nieuws niet afzetten en het probleem doen verdwijnen. De oorlog is tegenwoordig ons leven.”