Goede voornemens duren meestal niet lang, maar hoe komt dat? "Onze hersenen laten ons dingen doen die we niet willen"

Een nieuw jaar gaat vaak gepaard met goede voornemens: bijna de helft van de mensen heeft er, maar het overgrote deel faalt al tijdens de eerste maand. Heel wat mensen nemen zich voor om gezonder te eten, meer te sporten, of te stoppen met roken, maar dergelijke ambities blijken niet zo eenvoudig om vol te houden. 

In een nieuwe aflevering van "Kennismakers" op Eén verklaart klinisch psycholoog Elke Van Hoof (VUB) waarom we het zo moeilijk vinden om vast te houden aan die goede voornemens. "Onze hersenen laten ons dingen doen die we eigenlijk niet willen, maar we beseffen dat nauwelijks." We weten bijvoorbeeld wel dat het ene voedingsmiddel ongezonder is dan het andere, maar onbewust grijpen we toch liever naar het ongezonde.

"Ons brein bestaat grosso modo uit twee delen", verklaart Van Hoof. "Het oerbrein en het mensenbrein. Het oerbrein werkt op automatische piloot en beheerst ons leven als iets snel en instinctief moet gaan. Het regelt ook alles wat te maken heeft met emoties en gevoelens. Het mensenbrein komt dan weer in actie wanneer we weloverwogen beslissingen willen nemen, wanneer we ons ‘gezond verstand’ willen gebruiken."

Een mens neemt in zijn leven ontzettend veel beslissingen: zo’n 35.000 per dag, soms grote beslissingen, soms heel kleine. Dat gaat van: 'Met welk been stap ik uit bed' tot 'moet ik in deze situatie remmen met de auto'. Uit onderzoek van de Israëlische psycholoog Daniel Kahneman blijkt dat 95 procent van die beslissingen ondoordacht is. "Kahneman maakte korte metten met het idee dat de mens altijd rationeel handelt en won daar zelfs de Nobelprijs voor", vertelt Van Hoof.

We nemen dus bijna al onze beslissingen onbewust, met ons oerbrein. En dat is niet per se negatief, integendeel. "Dat heeft ervoor gezorgd dat wij als soort zo lang hebben kunnen overleven en ook zo succesvol zijn kunnen worden. Het oerbrein werkt snel en instinctief en daardoor kunnen we in een oogopslag een gevaarlijke situatie herkennen en die uit de weg gaan."

Het oerbrein ligt ook aan de basis van onze voorkeur voor ongezond voedsel. "Wanneer we de keuze krijgen tussen gezond en ongezond voedsel weten we wel dat het ene beter is voor ons lichaam dan het andere, maar de vraag is of we daar ook bewust bij stilstaan. Soms wel, maar meestal niet." 

En in dat laatste geval maakt ons oerbrein de keuze voor ons: "In de oertijd waren vetten en suikers niet zo gemakkelijk te vinden als nu. Een volle maag hing af van hoeveel bessen je vond of hoeveel vlees er gehaald werd tijdens de jacht. En er waren nog geen koelkasten en je wist ook niet wanneer je de volgende keer eten zou vinden, dus was het een goed idee om veel te eten als dat kon."

"Het oerbrein functioneert nog steeds zoals honderdduizenden jaren geleden en houdt er geen rekening mee dat de wereld ondertussen veranderd is." Daarom krijgen we nog steeds onbewust de boodschap mee: vetten en suikers zijn goed. Wie gezond wil eten, moet dan ook bewust ingaan tegen het oerbrein en dat is niet gemakkelijk. 

Een bewuste keuze maken (met het mensenbrein) kost ontzettend veel energie. "Indien we al onze beslissingen op die manier zouden nemen, zouden we uitgeput zijn nog voor de dag begon", aldus Van Hoof. Dagelijks nemen we daarom slechts 750 van de 35.000 keuzes op die manier. Al de andere laten we over aan het oerbrein. 

Goede voornemens volhouden en tegen het oerbrein ingaan is dus ontzettend moeilijk. Wat zou kunnen helpen, is om in groep een doel vast te leggen. "De mens is een kuddedier: in groep voelen we ons veilig en vrij", aldus Van Hoof. Ook dat is evolutionair te verklaren. Wanneer een lid van de groep in de oertijd bijvoorbeeld een gevaarlijk dier zag, kon de hele groep gewaarschuwd worden en kon iedereen zichzelf in veiligheid brengen. 

"De kudde schakelt het individueel denkproces uit. We denken: als iemand anders iets doet, zal daar wel een goede reden voor zijn. Daardoor breek je er ook zelf je hoofd niet over en kan je energie besparen." Maar die groep brengt ook gevaren met zich mee: wetenschappelijk onderzoek heeft aangetoond dat groepsdruk er vaak voor zorgt dat we verkeerde keuzes maken. Wanneer we familieleden of vrienden zien roken en drinken, maken we zelf ook veel meer kans om dat te doen.

"Die groepsdruk is onwaarschijnlijk sterk. Pas achteraf besef je dat de keuze die de groep maakte misschien niet de beste was. Denk maar aan mensen die zich laten meeslepen bij betogingen om vernieling te zaaien. Wanneer ze achteraf geconfronteerd worden met hun acties herkennen ze zichzelf vaak niet, maar er op dat moment tegen ingaan is moeilijk."

Een factor die de macht van ons oerbrein nog versterkt is stress. "Wanneer er te veel stressprikkels optreden kan dat zelfs leiden tot chronische stress en dat brengt je volledig uit balans en verandert de werking van de hersenen. Het oerbrein neemt dan nog meer de touwtjes in handen."

Gelukkig zijn er manieren om die stress aan te pakken en zelf de macht te behouden. Van Hoof raadt aan om voldoende de natuur op te zoeken, rustmomenten in te bouwen en voldoende te bewegen. "Dertig minuten bewegen per dag maakt al een wereld van verschil", verzekert ze. 

Ze eindigt haar betoog in "Kennismakers" met een oproep om meer begrip te tonen. "Begrip voor de holbewoner die in ons brein woont, maar die zich niet heeft kunnen aanpassen aan ons leven, maar ook begrip voor onszelf. Voel je dus niet schuldig als je na een stressvolle dag op het werk thuiskomt en aan frietjes als avondeten denkt."