Topvirologe Marion Koopmans: ‘Het virus zorgt nu voor een permanente stroom aan opnames die er voor de pandemie niet was’

Een van ’s werelds meest vooraanstaande virologen, zo valt Marion Koopmans te omschrijven. Koopmans, hoofd van de afdeling viruswetenschappen aan het Erasmus MC in Rotterdam, adviseert zowel de WHO als de Europese Commissie over de strijd tegen corona. Wat denkt zij over de omikronvariant die nu over China raast en waardoor ons land sinds zondag een negatieve test eist van Chinese passagiers die hier aankomen?

“Voor China is die enorme golf een serieus probleem”, zegt Koopmans. “Maar voor Europa maak ik me er op dit moment minder zorgen om: Chinezen raken momenteel besmet met varianten waarvan we weten dat de bevolking bij ons er door de vaccinatie redelijk goed tegen beschermd is. Aangezien het virus in Europa al zo wijdverspreid is, vind ik het een beetje merkwaardig om enkel voor Chinese reizigers beperkingen in te stellen.”

Het Westen vertrouwt China gewoon niet, omdat de Chinese overheid de coronagolf minimaliseert.

“Inderdaad, we weten ook heel weinig over de monitoring die China nu doet. Daarom beginnen landen nu ook met het testen van het afvalwater uit de vliegtuigen om te kijken wat er zich in de uitwerpselen van de passagiers bevindt. Maar ook in andere landen is er sprake van een gebrekkige monitoring: we zien dat overal het aantal testen afneemt en het aantal stalen dat genetisch gekarakteriseerd wordt, flink vermindert. Dat is nochtans nodig om echt zicht te hebben op de verspreiding van het virus.”

U deed in Wuhan onderzoek naar de oorsprong van het virus. Werkte de Chinese overheid toen wel goed mee?

“Nou, er is toen ontzettend veel informatie naar boven gekomen. Ik weet niet of u het rapport ooit gelezen hebt, maar het bevat 400 pagina’s met een heleboel data en tabellen. De overheid heeft toen zeker meegewerkt, ook al waren er zaken die we niet boven tafel kregen. Maar wat China nu doet, is echt wel van een andere orde.”

Ondertussen waarschuwen wetenschappers ook voor XBB.1.5, een variant die in de VS in sneltempo dominant wordt. Wat weten we daarover?

“Die lijkt niet zo heel anders dan bijvoorbeeld BQ1 (die in België en Nederland dominant is, YV). De eerste labgegevens laten zien dat XBB.1.5 wel nog makkelijker weet te ontsnappen aan antistoffen, waardoor hij ook zeer besmettelijk is. Maar dat wil nog niet zeggen dat XBB.1.5 ook meer mensen in het ziekenhuis doet belanden. Tot nu toe heeft het Amerikaanse gezondheidsagentschap CDC daar geen aanwijzingen voor. Maar dat moet dus nog goed uitgezocht worden.”

In september waarschuwde u al dat niet-dringende behandelingen weer zouden worden uitgesteld. Door de ‘tripledemic’ van griep, RSV en corona is het in het UZ Leuven nu al zover.

“Ja, in de winter neemt de druk op de zorg in verschillende landen sowieso al toe door de luchtweginfecties. Hoe krap het uiteindelijk wordt, verschilt van land tot land op basis van hoe het gezondheidssysteem is ingericht. Maar of corona de zorg nog zal overbelasten is een complexe vraag.

“Het virus zorgt nu natuurlijk wel voor een permanente stroom aan opnames die er voor de pandemie niet was. Als het zorgsysteem dan krap geregeld is, zoals in Nederland, dan wordt het toch moeilijk. Een crisis als deze geeft dus duidelijk aan wat de grenzen zijn van het systeem. We zitten nu op zo’n punt waarop we ons moeten afvragen: gaan we dit als normaal beschouwen?”

In het VK vallen er nu wekelijks honderden doden omdat patiënten te lang moeten wachten voor ze het ziekenhuis binnen raken. Het gevolg van te weinig investeringen en een verouderende bevolking, zeggen de Britse ziekenhuizen.

“Inderdaad, daarom moeten we nu beginnen nadenken over de toekomst, want je moet er rekening mee houden dat dit vaker kan gebeuren en dat we door de verouderende bevolking een steeds grotere groep mensen krijgen die een verhoogd risico lopen op dit soort infecties. Wanneer oudere patiënten herstellen van corona, zijn ze vaak nog te ziek om op eigen kracht het ziekenhuis te verlaten, dat zien we ook in Nederland. Het is dan moeilijk om voor hen plek te vinden in een andere zorginstelling, waar ze ‘tussenverzorging’ kunnen krijgen.”

Wat voorspelt u concreet voor de volgende maanden?

“Een voorspelling maken is niet eenvoudig. Het is duidelijk dat dit virus niet meer verdwijnt, maar de vraag is of corona evolueert tot een typisch wintervirus zoals de griep. Dat zullen we misschien pas over enkele jaren weten. Sinds omikron hebben we in elk seizoen een golf gehad. Wie zegt dan dat het dit jaar niet gewoon zo doorgaat?

“Het is door de vaccinaties ook moeilijker geworden om te voorspellen wanneer de ziekenhuisopnames zullen stijgen, omdat er steeds minder mensen met ernstige klachten worden opgenomen. Vroeger was het zo dat als de besmettingen stegen, de opnames binnen de twee weken zouden volgen. Nu zijn die twee zaken losgekoppeld.”

Maar als er zoveel druk op de ziekenhuizen is, moeten we dan niet nadenken over maatregelen?

“Zeker, ook omdat we in Europa dus met een verouderende bevolking zitten. In Nederland is er al veel discussie geweest over maatregelen voor de rusthuizen. Die hadden vroeger ook al jaarlijks te maken met uitbraken van luchtwegvirussen die een hogere sterfte veroorzaakten. Door corona werd dat dus nog veel erger. Daarom valt het toch te overwegen om er in de winter een extra beschermlaag omheen te plaatsen.

“Dat kan sowieso door een betere ventilatie te installeren of door strenger toe te zien op de vaccinatie van de zorgmedewerkers, want vaak is die niet optimaal. Een mondmaskerplicht bij de bewoners is natuurlijk lastig, zeker als het gaat over dementerenden. Maar er zijn ook dingen die bezoekers kunnen doen. Kom niet langs als je verkouden bent – dat is echt niet verstandig. En test jezelf voor een bezoek.”

Zijn mondmaskers op andere plaatsen ook een optie? In Griekenland zijn die op de metro verplicht. In België niet.

“Er zijn heel wat dingen die we kunnen doen om infecties tegen te gaan. Thuis blijven als je een verkoudheid hebt, bijvoorbeeld. Door de pandemie hebben we gezien dat er heel wat mogelijk is qua thuiswerk, gebruik dat dan ook. Als je tot een risicogroep behoort, zou ik ook aanraden om een mondmasker te dragen in de supermarkt en enkel boodschappen te doen wanneer het minder druk is.”

Wat is de kans dat er ook nog in Europa nieuwe varianten ontstaan?

“Dat is altijd mogelijk, zeker omdat we op dit moment echt wel veel circulatie hebben. Ik begrijp de focus op China, omdat het belangrijk is om te weten wat er daar speelt. Maar we hebben ook heel wat werk te doen in onze eigen achtertuin.”

Omdat er bij ons dus veel minder wordt getest en gesequenced.

“Klopt. We gaan naar een volgende fase wat corona betreft, maar dan een waarbij we nog steeds de vinger aan de pols moeten houden. Voor griep is dat al goed geregeld. In Nederland en andere Europese landen nemen huisartsen keel- en neusmonsters af bij patiënten met griepachtige klachten om na te gaan welke infecties ze precies hebben. Bij die patiënten en bij grieppatiënten in het ziekenhuis worden de stalen ook genetisch gekarakteriseerd.

“Al die informatie wordt vervolgens samengebracht op het nationale niveau en overgemaakt aan de WHO. Zo kijken we welke griepvarianten er zijn en wat dat betekent voor de samenstelling van de vaccins voor het volgende seizoen. Zo’n systeem hebben we dus ook voor corona nodig.”

U pleitte meer dan een jaar geleden in The Lancet voor een wereldwijd detectiesysteem voor nieuwe probleemvirussen. Hoe staat het daarmee?

“Dat moet nu op gang komen. We moeten kijken naar hoe we ons beter kunnen voorbereiden op de toekomst met de lessen die we van corona hebben geleerd. Maar er is nog heel wat werk aan de winkel. Er waren voor de pandemie al netwerken klaar om op grote schaal klinische studies uit te voeren bij patiënten in verschillende landen.

“Maar zodra de landen met corona te maken kregen, verdween die internationale samenwerking naar de achtergrond en gingen landen zelf de trials doen. Met behulp van dat internationale netwerk hadden we testen op meer patiënten kunnen doen en hadden we dus sneller conclusies kunnen trekken. Maar dat is tegengevallen. We moeten nu echt kijken hoe dat in het vervolg beter kan.”

Wat kan volgens u het volgende probleemvirus worden?

“De WHO heeft een shortlist waar onder meer ebola, nipah en MERS op staan. Tijdens de pandemie hebben we ook een fenomenale verschuiving gezien van vogelgriepvirussen, die zich vanuit China naar vogels in de rest van de wereld hebben verspreid en die dieren zwaar ziek maken. Ook bij zeehonden en marterachtigen zijn al infecties vastgesteld (in Vlaanderen zijn ook vossen gevonden die aan de vogelgriep zijn gestorven, YV).

“Er zijn trouwens al enkele infecties bij mensen beschreven. Dus deze virussen staan bij mij hoog op de lijst, want terwijl die virussen bij vogels circuleren, kunnen ze ook weer evolueren. Maar het blijft onmogelijk om te voorspellen welk virus de volgende pandemie zal teweegbrengen. Dat is per definitie het virus dat je op dit ogenblik nog niet kent.”