Dit is een gastbijdrage. Een Apache-lezer levert met dit stuk een bijdrage aan het maatschappelijk debat. De auteur schrijft in eigen naam en is verantwoordelijk voor de inhoud van de tekst.

Dagdagelijkse externaliteiten

Koen Smets
externality window
In de economie zijn externaliteiten de indirecte kosten of baten voor een niet betrokken derde partij. (© Koen Smets)

Eind 1989 stelde een lid van de Ramblers vast dat men een schuur aan het bouwen was op een eeuwenoud voetpad doorheen een landgoed in East-Sussex. Engeland wordt doorkruist door zulke ‘rechten van voetpad’, waarvan vele honderden jaren oud zijn, en sommige zelfs dateren van het neolithische tijdperk. De Ramblers is een vereniging met als missie het beschermen van "de kans om te genieten van het gevoel van vrijheid en de baten van het wandelen door de natuur". Wanneer ze wordt geprovoceerd, kan ze wel eens een beetje militant worden.

Deze specifieke obstructie ontketende bijvoorbeeld een reeks gebeurtenissen gedurende bijna veertien jaar, en leidde tot verdere obstructies (waaronder poortjes met hangsloten, prikkeldraad en koelcontainers), rechtszaken, en boetes en kosten die opliepen tot meer dan 100.000 pond (112.000 euro). Uiteindelijk werden alle belemmeringen verwijderd, en konden wandelaars weer vrij over het landgoed kuieren. De externaliteit was opgelost.

In de economie en daarbuiten

barn on the path
Zo kan een externaliteit eruit zien. (© Kate Ashbrook)

Misschien een wat excentriek voorbeeld, maar dat is precies wat het was. In de economie zijn externaliteiten de indirecte kosten (of baten) voor een niet betrokken derde partij, meestal als gevolg van een transactie tussen de eerste twee partijen. Klassieke voorbeelden van negatieve externaliteiten zijn diverse vormen van verontreiniging (lucht-, geluids- en waterpollutie), neveneffecten van de productie van goederen of diensten die niet in aanmerking worden genomen in de transactie tussen producent en consument. Dit dwingt de getroffen derde partijen ertoe ofwel kosten te maken om de schade te bestrijden, ofwel de schade te accepteren die zij zelf niet veroorzaken.

Positieve externaliteiten krijgen minder aandacht, maar ze doen zich ook wel voor. Een beroemdheid die verhuist naar een klein dorp kan bijvoorbeeld heel wat mensen aantrekken die hun huis willen zien, misschien zelfs in de hoop een glimp van hem of haar op te vangen. En terwijl ze ter plaatse zijn, hebben ze natuurlijk honger en dorst, dus de lokale horeca zal de handel zien toenemen, zonder dat ze een cent hebben moeten uitgeven aan marketing en reclame. Deze voordelen aan derden maakten wellicht geen deel uit van de aankoop van het huis van de bekende persoon, en zijn dus een externaliteit.

Maar terwijl de belangstelling van economen zich doorgaans beperkt tot de negatieve externaliteiten van commerciële transacties, geldt het concept veel breder, zoals voor grootgrondbezitters die bestaande voetpaden afsluiten. Voorheen konden mensen vrijelijk het pad bewandelen, en hen dat beletten is een afbreuk waarover de wandelaars geen zeggenschap hebben – net zoals mensen die in de omgeving wonen van een nieuwe afvalrecyclinginstallatie voorheen het genot hadden van de rust en vrede in hun buurt, en nu af te rekenen hebben met het lawaai en de uitlaatgassen van een constante stroom vrachtwagens die af en aan rijden.

Op zich impliceert het bestaan van een externaliteit geen beoordeling of ze aanvaardbaar, legitiem of ethisch verantwoord is. Ze erkent enkel dat er een gevolg is, waarmee de betrokken derde partij niet heeft ingestemd en waarvoor ze geen vergoeding ontvangt.

Veel vormen van activisme berusten op externaliteiten: ze zijn gericht op het verstoren van de orde en het veroorzaken van chaos en zelfs schade, om de aandacht te vestigen op een of ander doel. Het afgelopen jaar heeft Just Stop Oil, een activistengroepering in het Verenigd Koninkrijk, een reeks protesten gehouden, waaronder sabotage van benzinepompen, vandalisme in Londense musea, en het beklimmen van de brug van de ring rond Londen over de Theems, wat grote verkeersopstoppingen en chaos op de wegen in de wijde omgeving veroorzaakte. Dat leidde ertoe dat ambulances die op weg waren naar een ongeval (zelf het gevolg van de verkeerschaos) op een nabijgelegen autoweg daar veertig minuten langer over deden. Sommigen beweren dat dit bijdroeg tot het overlijden van een van de slachtoffers. Hoewel de oorzakelijkheid van een specifiek incident moeilijk onomstotelijk kan worden bepaald, is het duidelijk dat verkeerscongestie kan verhinderen dat hulpdiensten hun bestemming bereiken. Als de opstopping het gevolg is van opzettelijke actie, dan kunnen zulke vertragingen redelijkerwijs als een externaliteit ervan worden beschouwd. (Het is interessant om op te merken dat Extinction Rebellion, een andere activistische groepering, in zijn  nieuwjaarsresolutie verklaarde "tijdelijk af te stappen van openbare ordeverstoring als primaire tactiek" en prioriteit te geven aan "aanwezigheid boven arrestatie en relaties boven wegversperringen").

Internaliseerbaar of niet

Economen zijn vooral bekommerd over negatieve externaliteiten (positieve externaliteiten zijn meestal geen probleem) en concentreren zich vaak op het internaliseren ervan, het leggen bij de verantwoordelijke partijen van de kosten die momenteel worden gedragen door onschuldige derde partijen. Dit heeft minder te maken met eerlijkheid dan met algemene economische efficiëntie: internalisering van de kosten werkt als een prikkel om deze te minimaliseren en leidt zo tot een beter evenwicht tussen totale kosten en baten.

externality with dirty laundry
Externaliteit met vuil wasgoed. (DALL·E 2)

In ons eigen leven komen we ook voortdurend externaliteiten tegen – we veroorzaken ze zelf, en ondergaan er die door anderen worden veroorzaakt. Meestal zijn ze niet zo spectaculair als het blokkeren van een openbaar voetpad over ons land, maar ze kunnen toch behoorlijk bepalend zijn in hoe we onze dag ervaren. Zijn er in je huis mensen die de douche niet schoonmaken na gebruik, luide muziek spelen, of hun bord op tafel laten staan na de maaltijd? Is iemand in je huis ooit te laat wanneer jullie samen weggaan, waardoor alle anderen moet wachten? Heb je ooit dubbel geparkeerd of je auto voor iemands oprit gezet "voor een minuutje maar", of heb je zelf ooit hinder ondervonden door iemand die dit doet? Moet je geregeldde klimop van de buren bijknippen als die weer eens over de tuinmuur kruipt, of moeten zij net de jouwe knippen omdat je het nalaat die zelf te trimmen? Heb je collega's die te laat komen op vergaderingen, die anderen storen door luide gesprekken te voeren naast hun werkplek, die zich niet aan deadlines houden voor iets waar jij zit op te wachten, die gebruikte mokken in de gootsteen of op het aanrecht achterlaten... Of ben je zelf misschien die collega? Dit zijn allemaal dagdagelijkse externaliteiten.

We zijn er ons wellicht meer van bewust wanneer we ze ondergaan en het ongemak zelf ondervinden – en er meteen conclusies uit trekken omtrent de motieven, de attitude en de persoonlijkheid van diegene die de externaliteit veroorzaakt. Maar we zijn zelf ook vaak de oorzaak, en anderen doen dan natuurlijk net hetzelfde.

De economische benadering – de schade internaliseren – is hier geen haalbare oplossing: we kunnen onmogelijk iedereen compenseren die wordt gehinderd door wat we doen (of nalaten te doen). In plaats daarvan is het aan ons om na te denken of het ongemak kan worden vermeden of beperkt. Wanneer we keuzes maken, zijn dat afwegingen van kosten en baten, bewust of niet. Als we de oorzaak zijn van een externaliteit, en door wat we doen of nalaten iemand anders kosten, ongemak of schade berokkenen, dan zijn daar drie mogelijke redenen voor.

De eerste reden is dat we simpelweg geen weet hebben van het effect van wat we doen of nalaten. Dit is mogelijk – je kunt immers niet alles weten – maar dit wordt dan een vraag van onze eigen zorgvuldigheid. Konden we redelijkerwijs weten dat, als we onze koffiemok in de gootsteen laten staan, iemand anders hem zal moeten afwassen, dat we, als we onze auto dubbel parkeren, dit anderen zal hinderen, of dat, als we een werkdeadline niet halen, een collega in de problemen kan komen? We weten waarschijnlijk wel wat het antwoord is op die vraag.

De tweede mogelijkheid is dat we ons weliswaar bewust zijn van de gevolgen, maar een keuze hebben gemaakt waar die onafwendbaar zijn. We weten best wel dat vliegen onvermijdelijk CO2-uitstoot veroorzaakt, dus is onze keuze per vliegtuig te reizen gemaakt met volle kennis van de externaliteit. We weten hoelang we er normaal over doen om naar het werk te gaan, dus als we besluiten om laat te vertrekken, dan weten we dat we zeer waarschijnlijk te laat op de vergadering zullen aankomen. In dit geval moeten we kunnen staven dat de kosten (inclusief het ongemak voor anderen) worden overtroffen door onze baten.

Tenzij we de derde mogelijke reden willen aanvoeren voor het veroorzaken van de externaliteit. We weten goed dat ze er is, maar we geven er geen zier om. We kiezen ervoor om de externaliteit, de negatieve gevolgen die anderen ondervinden door onze keuze, te negeren.

Of we nu een activist zijn die zich met superlijm vastkleeft aan de weg of aan kunstwerken, een landeigenaar die de toegang tot een voetpad blokkeert, of gewoon iemand die de vuile kleren op de badkamervloer laat liggen in plaats van ze in de wasmand te doen, die plotseling beseft nog allerlei zaken te moeten doen terwijl iedereen klaarstaat om te vertrekken, die hardop praat naast de werkplek van een collega, of wat dan ook – het is onze keuze, en onze verantwoordelijkheid.

LEES OOK
Koen Smets / 05-06-2020

Economie voor anderen

Twee kernbegrippen uit de economie staan centraal in onze beslissingen, vooral wanneer ze anderen raken dan onszelf.
decisions
Koen Smets / 17-01-2020

Het recht aan onze kant hebben heeft een prijskaartje

Over economie, de wet, en diepe overtuigingen.
pricetag
Koen Smets / 02-06-2017

Coase aan de kust

Zouden we meer moeten onderhandelen met onze medemensen voor minder ergernissen en een beter leven?
beachfront