"Zwammenzombies" bevolken de planeet in hitserie "The last of us": pure fictie? Of kunnen schimmels écht gevaarlijk zijn?

De HBO-serie "The last of us", die je kan bekijken op Streamz, begint beklijvend. In een (fictieve) televisiestudio in de jaren zestig waarschuwt een wetenschapper voor de grootste bedreiging voor de mensheid: een epidemie die veroorzaakt wordt door een zwam van de cordyceps-familie. De zwam infecteert de hersenen van mieren en neemt hun zenuwstelsel over.

Mensen hebben geluk, want de zwam kan niet overleven in onze lichaamstemperatuur van 36 graden Celsius, zo gaat de professor verder, terwijl het publiek in de tv-studio de adem inhoudt. Maar wat als de aarde zelfs maar een graad zou opwarmen, en zwammen zich aanpassen aan die omstandigheden? Dan zouden ze weleens wél in mensen kunnen gaan woekeren. 

En zo gebeurt het ook in de reeks "The last of us". De opwarming van de aarde heeft het finale duwtje gegeven en het duurt niet lang voor er zwammenzombies door de straten dolen.

Maar nogmaals: de reeks is fictie. Wat is er aan van het verhaal?

Eerst en vooral: ja, de cordyceps-zwam bestaat wel degelijk echt. Het is zelfs een hele familie van zwammen, waarvan veel soorten zich inderdaad voortplanten via insecten. Zo ook de ondersoort die de professor in "The last of us" beschrijft, en die mieren uitgekozen heeft.

Maar hoe werkt dat dan? "De zwam neemt het zenuwstelsel van de mier over, waarop die langs een plant omhoog klimt en met z'n kont gaat wapperen", zo omschrijft Johan Baars het nogal plastisch. Hij is onderzoeker naar eetbare paddenstoelen aan Wageningen University & Research. "Normaal zitten mieren niet bovenin planten met hun kont in de lucht. Dus worden ze snel opgepikt door vogels. Op die manier wordt de zwam verspreid."

BEKIJK - De BBC filmde de cordyceps aan het werk in deze natuurdocumentaire met David Attenborough:

De cordyceps-zwam vormt oranje paddenstoelen op zijn gastheer. Die worden gretig gegeten door de mens, vooral in Azië dan. De ondersoorten die enkel op heel specifieke insectensoorten leven, belanden in dure poedertjes of geschenkdozen. Maar andere ondersoorten worden in heuse boerderijen opgekweekt, vertelt mycoloog Mieke Verbeken van de Universiteit Gent. "Laatst kreeg ik nog een foto doorgestuurd van een student. Zij had op het vliegtuig in Azië een soepje gekregen waar zo'n massa oranje knotsjes in zat."

Dat ze in Azië zo weg zijn van de cordyceps, komt onder andere doordat de zwam geneeskrachtige eigenschappen toegeschreven krijgt in de traditionele oosterse geneeskunde. Hij zou het immuunsysteem versterken, het libido verhogen en zelfs helpen om kanker te bestrijden. 

Maar dat is nog niet wetenschappelijk bewezen, nuanceert Baars. Tenminste: nog niet bij mensen. Bij onderzoek op ratten is het bijvoorbeeld wel al vastgesteld dat het kan helpen tegen bepaalde kankers, "maar dat kan je niet zomaar extrapoleren naar mensen. Al doet het wel vermoeden dat het werkt. Ik doe alleszins m'n stinkende best om geld bij elkaar te krijgen voor zo'n onderzoek".

Maar hoe groot is de kans nu dat het scenario van "The last of us" zich echt voordoet? Zou de cordyceps-schimmel zich zo kunnen aanpassen dat ze zich verspreidt via de mens?

"37 graden is de temperatuur waarop de meeste schimmels het niet meer lekker vinden", zegt Baars. "Er is een theorie die zegt dat de hogere lichaamstemperatuur van zoogdieren en vogels een soort van algemene verdediging is tegen schimmels." Net dat is het ongeluk van mieren: die zijn koudbloedig en hebben altijd de temperatuur van hun omgeving.

Toch vindt mycoloog Mieke Verbeken het "helemaal geen gek idee" dat de cordyceps-zwam zou overslaan op de mens. "Er zijn inderdaad niet veel zwammen die kunnen kiemen bij 36 graden, maar die aanpassing naar hogere temperaturen zal nu inderdaad gaan gebeuren (onder invloed van de opwarming van de aarde, red.). Die barrière kunnen ze overwinnen. En bij zwammen kan het heel snel gaan. Bovendien leven we ook in een wereld die steeds kleiner wordt. We transporteren voedsel over de hele wereld."

Al is er wel één heel belangrijke drempel waardoor dat nog niet zo snel zal gebeuren. "De zwam zal zich dan ook anders moeten leren voeden. In ons lichaam vind je de chitine niet die wel in insecten zit."

Overigens zijn er nu al bepaalde schimmels die in de hersenen van mensen groeien, stipt Baars nog aan. "Er zijn een paar schimmels die geleerd hebben om het immuunsysteem te ontwijken, vooral dan bij mensen waarbij dat immuunsysteem al verzwakt is. Het zou best kunnen dat er nog eentje bijkomt. Kijk maar naar hoeveel schimmels er op aarde zijn: ik denk dat we nog geen 3 procent van het totale aantal beschreven hebben."

Blijft er nog één vraag: gaan echte zwammenkenners kijken naar "The last of us"? Mycoloog Verbeken hoeft er niet lang over na te denken. "Zeker!"