Direct naar artikelinhoud
AchtergrondStatiegeld

‘De industrie lanceert een ‘innovatief idee’, in de hoop statiegeld weg te houden uit de supermarkt. Finaal komt er niets van’

Een recyclagefabriek in Athene.Beeld The Washington Post via Getty Im

Vlaanderen kiest voor statiegeld op plastic flessen en blikjes tegen 2025. Sinds mensenheugenis vechten de milieubeweging en de industrie daar een lobbyoorlog over uit. Waarom? Een verhaal over native Americans, Noren en het ei van Columbus.

Het is 1971. In een reclamespot verschijnt een native American in beeld. Hij peddelt over een rivier in een kano. Een idyllisch tafereel is het. Even toch. Al snel merkt hij drijvend afval op. Hij gaat aan land en staat naast een snelweg. Een bestuurder gooit een restje fastfood uit zijn raam. De man huilt. Een vertelstem zegt: “Mensen vervuilen. En mensen kunnen ermee ophouden.”

De Crying Indian-reclame van de ngo Keep America Beautiful is cultureel erfgoed in de VS. Elke Amerikaan ouder dan 50 kent de spot. Hoofdfiguur Iron Eyes Cody heeft een ster op de Hollywood Walk of Fame en de campagne is vaak geprezen als omslagpunt in het groene bewustzijn in de VS.

Alleen, volgens de milieubeweging is het één grote leugen.

“Die reclamespot is een oervoorbeeld van de idee dat ‘een betere wereld bij jezelf begint’. De burger is verantwoordelijk voor plasticvervuiling en de burger moet het dus oplossen. Denk vooral niet aan de industrie die schuilgaat achter die vervuiling. Aan de bedrijven die geld verdienen dankzij plastic verpakkingen”, zegt Rob Buurman van Recycling Netwerk Benelux. “Want ‘verrassing’: Keep America Beautiful was een paard van Troje. De plasticbedrijven zaten erachter.”

De groene frustratie over de manier waarop de industrie al decennia de verhalenstrijd rond vervuiling stuurt, is groot. Dat blikje in de berm? ‘Wie doet nu zoiets!’ Vergeet de winstgevende wegwerpcultuur. De klimaatcrisis? ‘U eet toch geen boontjes uit Kenia?’ Vergeet de olieboeren. Overgewicht? ‘Op dieet!’ Vergeet de voedingsindustrie die uw brein dopeert met suiker en vet.

Ook de politiek is al decennia vatbaar voor deze tunnelbenadering. Internationaal, maar ook bij ons in Vlaanderen. Zo bewijst statiegeld in Duitsland en Scandinavië al veel langer dat het de hoeveelheid flessen en blikjes in de natuur kan verlagen. Tot 90 procent minder soms. Toch vinden vanaf 1999 vijf opeenvolgende Vlaamse regeringen geen akkoord over de invoering ervan.

Volgens de milieubeweging is dat omdat de politiek al die tijd bezweerd wordt door het bedrijfsleven dat zwerfvuil alleen een probleem is van een kleine groep sluikstorters. Niet van de hele maatschappij, die je ‘raakt’ met statiegeld. Burgers moeten hun lege flessen en blikjes terugbrengen naar de supermarkten. En die moeten plaats vrijmaken voor de behandeling van dat afval. (Ook het jobsmantra speelt. Volgens de retailers zullen klanten massaal over de grens gaan winkelen en dat zal hier duizenden banen kosten.)

Uit een persbericht van de industrie in april 2021: “Zijn we bereid ons comfort in te leveren? Vandaag heeft iedereen het comfort om zijn lege blikjes en plastic flessen thuis bij het pmd te sorteren dat vervolgens netjes aan de deur wordt opgehaald. (...) We kunnen ons de vraag stellen of dat (de komst van statiegeld, JVH) geen stap achteruit is op het huidige systeem.”

Vlaanderen heeft in de jaren 90 een vrij uniek afvalsysteem opgezet. Een waarin de vervuiler betaalt: Fost Plus organiseert en bekostigt de recyclage van verpakkingsafval (pmd, karton en glas). Fost Plus wordt zelf gefinancierd door Fevia, Comeos en Betrix; de koepels van de voedings-, handels- en cosmeticasector. Grote sponsoren zijn AB Inbev, Colruyt, Danone.

Maar het is ook een systeem waarin de vervuiler bepaalt, stelt Buurman. “Neem het initiatief ‘Mooimakers’ van Fost Plus. Dat gaat altijd over mensen die sluikstorten. Nooit zal je van hen een spot zien met iemand die een koffie bestelt en zijn eigen kop meebrengt om een beker uit te sparen. Ah nee, dat stelt hun business in vraag.” De kost van de opkuis van zwerfvuil (18.000 ton per jaar) is trouwens voor de overheid. Vlaamse gemeenten spenderen jaarlijks 140 miljoen euro aan zwerfvuilbeleid.

Demir

Sinds kort ziet de wereld er anders uit. Eind december heeft de huidige Vlaamse regering zich geout als voorstander van statiegeld. Minister Zuhal Demir (N-VA) moet nu met haar Brusselse en Waalse collega’s onderhandelen over de invoering ervan tegen 2025. Ze vindt al langer dat statiegeld ‘onvermijdelijk’ is omdat de hoeveelheid zwerfvuil te traag vermindert.

En toch. Zelfs nu lijkt de industrie alsnog aan het langste eind te trekken. In tegenstelling tot andere Europese landen met statiegeld kiest Vlaanderen niet voor een klassiek inzamelsysteem in de supermarkten. De voorkeur gaat uit naar een onuitgegeven digitaal inzamelsysteem gepromoot door het bedrijfsleven. Dat mag zich dit jaar bewijzen via pilootprojecten.

Demir
Beeld Tim Dirven

Een studie van PwC op vraag van de industrie belooft succes. Het digitaal systeem waarbij verpakkingen gescand worden met een smartphone en dan thuis in de blauwe zak mogen, is volgens de consultant goedkoper, gebruiksvriendelijker en innovatief.

Recycling Netwerk Benelux gelooft er niets van. De PwC-studie wordt in een eigen doorlichting bestempeld als ‘erg zwak onderbouwd’. Ook de bevriende Statiegeldalliantie heeft het digitaal systeem al afgedaan als een vertragingsmanoeuvre. Buurman: “In Nederland hebben we in 2021 hetzelfde gezien. De industrie lanceert een ‘innovatief idee’, in de hoop om statiegeld weg te houden uit de supermarkten. Finaal komt er niets van. In Nederland is het alweer afgevoerd.”

De industrie werpt tegen dat de doorlichting van Recycling Netwerk Benelux zelf geregeld de mist in gaat. En dat de ngo helemaal niet zo’n onschuldige doelen nastreeft. Een belangrijke donor is Tomra, een Noors bedrijf dat inzamelmachines voor plastic flessen en blikjes verkoopt. Een succesvol digitaal systeem is levensbedreigend voor Tomra, luidt het. Volgens Fost Plus kost een inzamelmachine 40.000 euro. Een doorsnee-supermarkt zal er al snel een viertal nodig hebben.

Buurman bevestigt dat Tomra een donor is. Hoeveel geld het bedrijf schenkt, wil hij niet openbaar maken. “Het is veel minder dan de helft van onze fondsen. En ik denk dat onze standpunten inhoudelijk altijd solide zijn. Wij maken geen vreemde bochten.”

Experiment

“Ja, we hebben ons jarenlang verzet tegen statiegeld”, zegt Koen De Maesschalck van Colruyt. Hij is ondervoorzitter van Fost Plus. “Maar sinds twee jaar vinden we - oprecht - dat het anders moet. Het kan ook niet anders. De reden is dat Europese regelgeving ons nu dwingt om enerzijds de rekening van zwerfvuil vanaf 2023 zelf te betalen als industrie, en anderzijds om nog beter te recycleren. Je kan dan niet meer om statiegeld heen. Vertragen zou geen zin hebben want de factuur dikt aan.”

De Maesschalck zegt dat de industrie op zoek is gegaan naar ‘het ei van Columbus’ dat de zorgen van klanten combineert met die van bedrijven. “We zijn uitgekomen bij digitaal. Vergeet niet: anders moeten jaarlijks 4 miljard verpakkingen terug naar de winkel.” Naast statiegeld uit de supermarkten houden, is de overleving van de blauwe zak een zorg van de bedrijfswereld. Zonder flessen en blikjes erin daalt de recyclagewaarde van een blauwe zak fors. Wat het kostenplaatje in de war stuurt.

Er is in Vlaanderen al geëxperimenteerd met statiegeld. In de zomer van 2022 moeten bezoekers van drie Bredense strandbars 20 cent extra betalen voor een drankje in een flesje of blikje. Burgemeester Steve Vandenberghe (Vooruit) is trots op het project. “In totaal zijn in de proefperiode 6.500 blikjes en flesjes verkocht. 80 procent is teruggebracht. De impact op het strand was groot.”

Experiment
Beeld Tim Dirven

Demir vraagt dat de industrie in de loop van 2023 via pilootprojecten aantoont dat het digitale systeem daadwerkelijk beter resultaat oplevert dan het bekende alternatief. Ook de vragen rond privacy, toegankelijkheid en fraudebestendigheid moeten opgelost worden. Als dat niet het geval is of dat niet tijdig kan voor de deadline van 2025, wordt er overgeschakeld.

Antwerpen heeft al geëxperimenteerd met een digitaal beloningssysteem. In 2021 krijgt Fost Plus een subsidie van het stadsbestuur om zwerfvuil van de straat te halen. De organisatie komt met De Click. In de eigen woorden “een app waarmee je je afval onderweg, of zwerfvuil, inscant en in de afvalbak werpt. Zo spaar je punten die je kan omruilen bij lokale handelaars.”

Eind 2022 draait Antwerpen de geldkraan dicht. In twaalf maanden zijn er 27.459 clicks of gemiddeld een click per twee dagen per vuilnisbak. Te weinig vindt de stad. De netheid in de straten is niet verbeterd.

Het komt ook tot een aanvaring met bevoegd schepen Els van Doesburg (N-VA). Na de invasie van Oekraïne kondigen de bedrijven achter De Click (naast Fost Plus onder meer Unbox van Erik Saelens, de marketeer achter de Helfie-campagne van N-VA) een actie aan. Ze willen de slachtoffers 25.000 euro schenken, in ruil voor 25.000 clicks. “Dit is een commerciële actie met als opzet het opsmukken van de cijfers”, zegt Van Doesburg. “Dit is beneden alle peil.”

Volgens een artikel op nieuwswebsite Apache vorige week vrijdag ligt Unbox in poleposition om de pilootprojecten met een digitaal systeem uit te voeren. Oud-minister en huidig Europarlementslid Johan Van Overtveldt (N-VA) is sinds mei 2022 bestuurder bij Unbox. Een dag na het artikel op Apache schrijft Demir in een persbericht dat Fost Plus meerdere bedrijven moet aanschrijven voor de pilootprojecten. Fost Plus ontkent enige exclusiviteit.

Bij Demir wordt benadrukt dat ze niet zomaar meegaat in het verhaal van de industrie. De PwC-studie heeft nooit deel uitgemaakt van haar dossier voor de regering, luidt het. “We zijn kritisch.” Sowieso lijkt de minister niet van plan om Fost Plus de vrije baan te geven over statiegeld. Voor het beheer kijkt ze eerder naar OVAM, de openbare afvalmaatschappij. Een botsing met Fost Plus, in juli 2022, over de toekomst van Mooimakers speelt hierin een rol.

Demir is onlangs in Nederland geweest, om ervaring op te doen met het klassiek systeem daar. Haar vrees is vooral dat mensen niet naar de winkel zullen willen met lege flessen. Daarom wil ze het digitaal systeem ‘een eerlijke kans’ geven. Maar ook niet meer.