Waarom Vlaanderen Vlaanderen heet (en niet Brabant), maar we Nederlands spreken (en geen Vlaams)

De derde aflevering van "Het verhaal van Vlaanderen" met Tom Waes op Eén vertelt het verhaal van het ontstaan van het graafschap Vlaanderen, een historisch gebied in wat vandaag ongeveer overeenkomt met West-Vlaanderen, Oost-Vlaanderen, Frans-Vlaanderen en Zeeuws-Vlaanderen.

Zo volgen we Boudewijn met de ijzeren arm, de eerste graaf van Vlaanderen, en zijn geliefde Judith, een prinses van West-Francië die het tot eerste gravin van Vlaanderen schopt. 

Het koppel heerst over een klein gebied in een uithoek van het West-Frankische rijk. De prestigieuze geschiedenis van de "Pagus Flandriensis", zoals het gebied toen heette, ligt mee aan de basis van het feit dat Vlaanderen vandaag Vlaanderen heet.

Het had niet veel gescheeld of dat was helemaal anders geweest. "De belangrijkste les die je uit de geschiedenis kan leren, is dat ze altijd anders had kunnen verlopen", geeft professor geschiedenis Bruno De Wever (UGent) in "Nieuwe feiten" op Radio 1 mee. 

"In de derde aflevering van "Het verhaal van Vlaanderen" gaat het over het graafschap Vlaanderen, waar de huidige naam van de Nederlandstalige provincies van België vandaan komt. Belangrijke delen van het Vlaanderen dat wij vandaag kennen hebben daar nooit toe behoord, zoals het hertogdom Brabant en het gebied dat overeenstemt met wat wij vandaag Limburg zouden noemen."

Zo wordt voor het ontstaan van Vlaanderen vaak teruggegrepen naar de Guldensporenslag, een geschiedkundige gebeurtenis die bijna mythische proporties aanneemt in de geschiedschrijving van Vlaanderen en die centraal staat in de vierde aflevering van "Het verhaal van Vlaanderen".

In die slag nabij Kortrijk vochten milities van het graafschap Vlaanderen tegen het leger van de koning van Frankrijk. De sporen van de gesneuvelde Franse soldaten werden verzameld door het zegevierende graafschap van Vlaanderen, vandaar de naam.

Die veldslag vormde in de 19e eeuw de basis voor de Vlaamse én Belgische natievorming na de onafhankelijkheid van België in 1830 en was een dankbare hefboom om een prille Vlaamse identiteit in de kijker te zetten. 

"Mocht de Vlaamse natievorming niet al in de 19e eeuw hebben plaatsgevonden, maar pas na de Eerste Wereldoorlog, dan had de Vlaamse feestdag op 5 juni plaatsgevonden met de Slag bij Woeringen (1288) als inspiratiebron", meent De Wever. Die slag werd uitgevochten nabij Keulen en zette het hertogdom Brabant voor het eerst op de kaart als toonaangevend rijk, vooral ten koste van de invloed van de Duitse vorstendommen in Limburg. 

"De reden dat Vlaanderen het als benaming heeft gehaald heeft te maken met het feit dat Frankrijk bij het ontstaan van België gezien werd als de grote imperiale mogendheid en niet Duitsland", denkt De Wever. De veroveringsoorlogen van Napoleon zaten nog vers in het geheugen, terwijl de Duitse vorstendommen pas verenigd worden in 1871. 

Het boek "De Leeuw van Vlaanderen", een roman over de Guldensporenslag geschreven door Hendrik Conscience in 1838, was op dat moment een gedroomd geschenk voor het jonge België om zich van Frankrijk te onderscheiden." Conscience wordt ook wel "de man die zijn volk leerde lezen" genoemd. 

Het waren dus niet alleen de Vlamingen die zich de Guldensporenslag eigen maakten, "ook de Franstalige Belgen zagen er een hefboom in." De monarchie speelde er eveneens op in door de aloude titels hertog van Brabant en graaf van Vlaanderen tot leven te wekken voor de eerste en tweede zoon van de vorst.

"De notie Vlaanderen is ook veel ouder dan de notie Brabant", zegt De Wever. "Het territorium Flandris wordt voor het eerst vernoemd in de 8e eeuw, en kent een prestigieuze geschiedenis in de 12e tot 14e eeuw. De bloei van Brabant is pas veel later, in de 15e tot 16e eeuw." Door de eeuwen heen wordt Vlaanderen binnen internationale kringen de algemeen gebruikte benaming voor het territorium dat overeenkomt met de Zuidelijke én Noordelijke Nederlanden,"maar dat was niet zonder tegenstand in eigen land."

Tijdens de natievorming van het jonge België, bijvoorbeeld, worden instellingen opgericht die het taalgebruik in het land moeten regelen. "In 1938 wordt de Nederlandse cultuurraad opgericht, die adviezen moet ontwikkelen om de culturele ontwikkeling van de natie te bevorderen." 

"Toch zei men niet "Vlaamse cultuurraad", want de term "Vlaams" werd doelbewust vermeden door de voorvechters van de Belgische identiteit", aldus De Wever. Dat heeft vooral te maken met de vrees dat Vlaanderen "een eigen proces van natievorming aan het doormaken was, iets wat gevaarlijk was voor België." 

We spreken in Vlaanderen bijvoorbeeld ook geen Vlaams, maar Nederlands. Dat is een gevolg van de fragmentatie binnen het gesproken Nederlands in Vlaanderen. Er bestond geen standaardtaal voor het Zuidelijke Nederlands, wel heel wat verschillende dialecten. 

De Vlamingen wilden het Nederlands tegen de Franstalige dominantie in België beschermen, maar werden het niet eens over de manier waarop. Zo wilde een groep Vlamingen, de particularisten, een eigen Vlaams-Nederlandse taal in leven roepen, een manier om zich af te zetten tegen de Hollandse overheersing uit het verleden. 

Er waren ook integrationisten, die het Zuidelijke Nederlands wilden spiegelen op de Nederlandse taal uit het noorden. "Na een spellingoorlog werd uiteindelijk gekozen voor het algemeen Nederlands." De integrationisten wonnen het pleit.

"De prille Vlaamse natievorming vormde hoe dan ook een gevaar voor de Belgische identiteit." Volgens De Wever is het dan ook een gevolg van de omgekeerde redenering dat de Vlaamse regering vandaag zoveel middelen steekt in "Het verhaal van Vlaanderen": "Hoe meer de term "Vlaanderen" over de lippen rolt, hoe beter."