Geen "schild en vriend", wél "Vlaanderen de leeuw" in aflevering over Guldensporenslag: wie bepaalt wat "Het verhaal van Vlaanderen" haalt?

"Schild en vriend", het is een van de uitspraken die velen meteen associëren met de aanloop naar de Guldensporenslag. Toch dook ze gisteravond niet op in de vierde aflevering van "Het verhaal van Vlaanderen" die helemaal gewijd was aan de slag uit 1302, waarin de ambachtslui uit Vlaanderen het Franse ridderleger versloegen. 

"Louter toeval", reageert Jesse Fabré, eindredacteur van "Het verhaal van Vlaanderen" bij productiehuis De Mensen. "De scène stond in het scenario, we hebben ze gedraaid, maar ze werkte niet en zo zijn er in heel de reeks heel veel keuzes gemaakt. Dat was nodig, want elke aflevering duurt maar 50 minuten."

Volgens Lisa Demets, die een doctoraat schreef over kroniekschrijving in de late middeleeuwen (ze bestudeerde verschillende versies van de "Excellente cronike van Vlaenderen", een middeleeuwse geschiedkundige tekst uit de 15e eeuw) had de "schild en vriend"-passage zeker wel in de uitzending kunnen zitten.  

"We lezen er al over in bronnen uit de periode zelf, maar in de uitzending wordt enkel een fragment van de afslachting getoond. Toen de Franse troepen Brugge binnenkwamen, was een deel van de ambachtsmilities al gevlucht en om Brugge weer binnen te komen, is een wachtwoord gebruikt: "schild en vriend". 

"Maar er is onder historici nog altijd heel veel discussie over: was het een gewoon wachtwoord of een sjibbolet (een klankreeks die zo specifiek is dat een niet-moedertaalspreker ze niet kan uitspreken). Zo zouden ze de Fransen er dan hebben kunnen uithalen, maar sommige West-Vlamingen zeggen ook scild en vriend. Je zou een hele aflevering kunnen maken over "schild en vriend" alleen, we weten als historici nog altijd niet wat het precies wilde zeggen." 

De uitroep "Vlaanderen de leeuw" zit dan wel weer heel duidelijk in de aflevering. "Terwijl daar ook maar 20 jaar later iets over in de kronieken komt, dat had ik er dan misschien niet in gestopt", zegt Demets. 

"Wat al die gevoeligheden betreft, hebben we ons heel erg gebaseerd op wat de experten ons verteld hebben", benadrukt Fabré. "Ik vond het verhaal over "schild en vriend" ook heel interessant, maar het heeft de uitzending dus helaas niet gehaald." 

"Hetzelfde met Jan Breydel, hij paste hier nu minder in het verhaal, maar hij stond oorspronkelijk ook wel in het scenario. Er zijn ontelbaar veel redenen waarom we in de loop van het proces elementen hebben moeten laten vallen." 

"Dat Breydel niet vermeld wordt, betekent niet dat hij niet bestaan heeft", legt Demets uit. "Er waren drie naamgenoten die in die periode geleefd hebben. Maar er is geen enkel bewijs dat een Jan Breydel ook werkelijk kapitein was van de Brugse Metten of de Guldensporenslag, die kapiteinsfunctie is in de 15e eeuw verzonnen." 

"Pieter de Coninck (die wel in de aflevering zit) is de goede zaak trouw gebleven, hij is aan de kant van de ambachten gebleven", gaat Demets verder. "De Breydels hebben de zaak verraden, zijn naar de Franse kant gegaan. Tegen het eind van de 14e eeuw worden ze een nieuwe politieke elite. Die discussie had misschien ook wel een plaats verdiend in de aflevering. Persoonlijk zou ik niet heel de Guldensporenslag opnieuw tot in het detail getoond hebben."

De "Slag bij Kortrijk" heeft trouwens pas veel later de naam Guldensporenslag gekregen. En dan nog wel door een verhaal dat nu veeleer als een mythe gezien wordt. Namelijk dat 800 paar vergulde sporen van de Fransen meegenomen zouden zijn als trofee. 

"Die mythe van de sporen zelf is niet middeleeuws", legt Demets uit.  "Alle Fransen werden afgemaakt, dat wordt in latere liedjes ook nog beschreven, dat ambachtsleger nam geen gevangenen." 

"Dat die sporen zijn meegenomen en in de Onze-Lieve-Vrouwekerk in Kortrijk opgehangen, dat is geen informatie uit de middeleeuwen. Omdat dat bij het collectieve geheugen hoort, zullen de programmamakers ervoor gekozen hebben om dat in beeld te brengen. Maar ik denk dat dat onderzoekers in de aflevering dat wel heel goed genuanceerd hebben."   

"Wat wat vreemder is en wat heel klassiek is in mijn ogen, is dat in de re-enactment de Vlamingen allemaal een Vlaamse leeuw dragen", aldus Demets. "Die ambachten vochten in de realiteit onder hun eigen banier (vlag). Willem Van Gulik zal ook eerder onder zijn eigen wapenuitrusting gevochten hebben. Die Franse lelies en Vlaamse leeuwen gaan te veel terug op de informatie uit "De leeuw van Vlaanderen"." 

"Wij hebben de slag zo goed mogelijk proberen op te roepen met de middelen die we hebben", legt "Het verhaal van Vlaanderen"-eindredacteur Fabré uit. En ook dan maak je keuzes waar je op focust. Hier wilden we vooral in grote lijnen uitleggen hoe de veldslag militair verlopen is. Wat heel de reeks betreft hebben we altijd heel erg ons best gedaan om alles zo correct mogelijk te doen." 

Ook de termen Klauwaerts (vooral ambachtslui en Vlaamse adel) en Leliaerts (stadspatriciaat en minderheid van Vlaamse adel die de kant van de Franse koning Filips de Schone kozen) komen niet aan bod in de aflevering. "Er wordt wel over de twee klassen gesproken: kooplieden en ambachtslieden", zegt Demets. "Dat het niet over Klauwaerts en Leliaerts gaat, is niet zo raar. Klauwaerts is een term die pas later komt, Leliaerts werd in die tijd wel al gebruikt om kooplieden aan te duiden." 

"Dit is een van de meest complexe stukken uit onze geschiedenis. Het is zoals Kevin Absillis, taal- en literatuurwetenschapper en auteur van het boek "Het slechte geweten van Vlaanderen" over Conscience, gisteren in "De zevende dag" zei. Dat we de belangrijkste figuren en de details zo goed kennen, komt in de eerste plaats door "De leeuw van Vlaanderen" van Conscience. De impact daarvan was ongeëvenaard, sindsdien zit het in het collectieve geheugen."

"Maar eerst waren er dus feiten, dan de middeleeuwse verhalen, dan de roman van Conscience en dan gaan wij door de tijd heen van de roman van Conscience ook nog eens een ander verhaal maken", legt Demets uit. "Wat is echt gebeurd en wat niet? Wat associëren wij met die slag? En dan heb je dit tv-programma dat de dingen wil duiden, maar tegelijk ook entertainend wil zijn." 

Demets zou soms zelf andere keuzes gemaakt hebben voor de aflevering over de Guldensporenslag. "Maar dat zal bij elke historicus zo zijn. De visie van mijn promotor Jan Dumolyn die als expert in deze aflevering zit, is: het is een sociale strijd, dat is heel erg zo geframed, maar het was ook een feodale strijd, daarin volg ik Marc Reynebeau (die er vandaag een artikel over schreef in de krant De Standaard, red.). Die hebben ze niet geduid, want dan wordt het nog complexer. Nu voelde het soms een beetje aan als Daens anno 1302, terwijl het veel gevarieerder was."

Demets heeft zelf ook meegewerkt aan de aflevering van volgende week over de Bourgondiërs. "De makers kiezen een drietal verhalen en ook het entertainende is erg belangrijk. De verhalen die geënsceneerd worden, staan dus centraal en je ziet wel dat dat werkt." 

Net als Dumolyn is Demets vooral erg blij omdat op dit moment zoveel mensen zo enthousiast zijn over geschiedenis. "Geschiedenis is iets super democratisch. Er is altijd iemand anders die er ook wel een mening over heeft. Dat toont dat het leeft, ons verleden is gedeeld. We kijken opnieuw en opnieuw naar dezelfde bronnen en als we nu met een andere blik kijken, leren we iets nieuws of niet. Het is heel positief dat er nieuwe inschattingen komen op basis van die bronnen" 

En dat was ook het opzet van de makers van "Het verhaal van Vlaanderen". "Wij waren allemaal in de ban van de geschiedenis en van wat we ontdekten", zegt Jesse Fabré. "Er was veel dat we nog niet wisten, er ging een wereld voor ons open. We hebben na enkele afleveringen het gevoel dat er nu bij veel mensen ook die fascinatie is voor wat er vroeger gebeurd is. En dat mensen er nog meer over gaan lezen en nog meer te weten willen komen, want er is nog veel meer natuurlijk." 

"En wat voor mij het belangrijkste verhaal van de Guldensporenslag was, was dat het gaat om een sociale strijd in plaats van een strijd van Vlamingen tegen Fransen. Die boodschap is nu wel duidelijk overgebracht. We weten waar het echt over ging. Die andere dingen die nu voorwerp van discussie zijn, dat zijn kleine details."