Zo weet je wanneer je gemanipuleerd wordt: ‘Systematisch te laat komen of lang wachten met antwoorden is een teken’
Manipulatieve mensen zijn vaak moeilijk te herkennen. Soms lijken ze zelfs goede intenties te hebben. Maar hun gedrag heeft slechts één doel: de ander controleren. In haar boek Manipulatie, dat deze week verscheen, legt de Brusselse psycholoog Marie Andersen (67) uit hoe je jezelf kan beschermen. ‘Een manipulator lijkt oprecht fier op je, maar wil eigenlijk teren op je succes.’
Manipulatieve relaties bestaan in veel vormen: tussen geliefden, ouder en kind, vrienden of collega’s. U zegt dat zulke relaties, waarbij we de integriteit van de ander met de voeten treden, vaker voorkomen dan vroeger?
“In de nasleep van mei ’68 keerden we ons steeds meer af van autoritair gezag. Ook opvoeden deden we niet meer met de vaste hand van voorheen. Ouders gingen zachter opvoeden, met meer geduld en aandacht voor de wensen van het kind. Een gunstige evolutie, maar die shift leidde er wel toe dat ouders minder op die standvastige, ouderlijke macht konden terugvallen en vaak niet meer wisten hoe ze hun kind dan wel konden laten gehoorzamen. Ze zochten omfloerste methoden om hun autoriteit te laten gelden: manipulatie. In een lichte vorm, welteverstaan.”
Kunt u een voorbeeld geven?
“Een moeder is gehaast, maar haar kind heeft geen zin om de speelblokken achter te laten. ‘Goed, als je liever hier blijft, ga ik wel zonder jou.’ Ze manipuleert en dreigt ermee haar kind achter te laten. De moeder is geen slechte ouder of een manipulator. Maar ze demonstreert wel hoe efficiënt en makkelijk het is om iemand te manipuleren en hoe vaak we er onbewust gebruik van maken.
“Het is een actie die sowieso sporen nalaat. Of het kind gelooft zijn moeder, voelt zich niet veilig en ontwikkelt de angst om achtergelaten te worden. Of het doorziet de moeder en bedient zich later van dezelfde tactiek.”
Net daarom is een gestructureerde opvoeding met duidelijke regels zo belangrijk?
“Als een wet geen structuur oplegt, maar alleen frustreert, is ze gemaakt om te omzeilen. Dat is ook de basis van manipulatie: je houdt geen rekening met regels of grenzen, maar omzeilt ze. Het is je heimelijk zo gedragen dat je krijgt wat je wilt: de onderwerping van de ander, die zich schikt naar je wensen.
“Kinderen die niet in een veilige en gestructureerde omgeving zijn opgegroeid, hebben nooit geleerd om hun dromen en wensen te verzoenen met de realiteit. Ze hebben niet geleerd om interne conflicten op te lossen: ‘Ik wil iets, maar weet dat het niet kan, dus moet ik me aanpassen.’ Die logica ontbreekt.”
Manipulatieve trekjes worden dus getriggerd door een fout gelopen ‘nurture’: het is geen aangeboren karaktertrek. Het is vooral de omgeving die bepaalt of een kind later manipulatief gedrag stelt.
“Klopt. Een kind kan alleen maar een veilige basis opbouwen als de moeder erin slaagt zich tijdig van haar kind los te maken. Als een baby wordt geboren, zijn moeder en kind één. Maar die versmelting moet worden afgebouwd, zodat het kind zijn eigen autonomie kan ontdekken. De moeder moet gaan van ‘ik hou van je omdat je bent wat ik wil’ naar ‘ik hou van je zoals je bent, je eigen ik, helemaal anders dan ikzelf’. Wanneer die overstap moeilijk is, zien we dat de moeder zichzelf vaak niet goed heeft losgemaakt van de eigen moeder. Daardoor ervaart ze de scheiding van haar kind, en het erkennen van zijn of haar eigen persoonlijkheid, als abnormaal. Ze wil koste wat het kost, zonder dat bewust te beseffen, dat haar kind het verlengde is van zichzelf.
“Bij volwassenen die manipuleren zien we de nawerkingen van die halfslachtige scheiding. Hun gedrag is een poging om de ander te controleren, zodat die niet ontsnapt en zich dus niet van hen losmaakt.”
Bestaat er eigenlijk een duidelijk definitie van manipulatie?
“Het is een instinctief controlemiddel dat je inzet – soms bewust, soms onbewust – als je bang bent dat de ander je uit evenwicht zal brengen. Je wil je beschermen tegen de reële of denkbeeldige dominantie van de ander, zodat die zeker nooit de overhand krijgt. De manipulator wil zich trouwens niet van het slachtoffer ontdoen, integendeel. Het slachtoffer geeft hem een goed gevoel over zichzelf, streelt zijn narcistisch kantje en is zijn boksbal en zondebok.”
Manipulatoren gebruiken een aantal technieken om hun slachtoffer te destabiliseren. Afkeuring is de techniek die het makkelijkst te herkennen is.
“Klopt. Vaak gebruiken ze afkeuring als eerste stap. Het lijkt op een kleine uitschuiver: een spottende opmerking, een kwetsende mop of een valse beschuldiging. Je voelt je zodanig ongemakkelijk bij die afkeurende blikken of onverwachte steken onder water dat je ze liever negeert. Als je ertegen ingaat, word je nog meer onderuitgehaald: ‘Het was maar een grapje. Jij hebt ook geen gevoel voor humor!’ of ‘Wat ben je toch gevoelig. Jij neemt alles verkeerd op!’
“Hoe meer je discussieert, hoe groter de spanning. Je krijgt de silent treatment. De ander zwijgt, mokt of gaat afstandelijk doen. Door te zwijgen of je zelfs geen blik te gunnen, krijg je het gevoel dat je niet de moeite waard bent om een zuchtje adem aan te verspillen. Systematisch te laat komen of lang wachten met antwoorden op een berichtje is nog zo’n teken aan de wand.”
Isoleren is nog zo’n beproefde methode?
“De manipulator reageert dan extreem jaloers of beschuldigend op de relaties die je hebt met vrienden of familie. Hij of zij zal tweedracht zaaien: ‘Denk je nu echt dat die vrienden van jou het beste met je voorhebben?’ Zo beperkt hij de invloedssfeer van buitenaf, vermijdt hij dat je je eigen ideeën vormt én kan hij zijn eigen mening makkelijker opleggen.
“Wie manipuleert, heeft het moeilijk met ideeën die anders zijn dan de zijne. Om zichzelf te beschermen tegen een confrontatie die hem dwingt zichzelf in twijfel te trekken, wringt hij zich in allerlei bochten. Bijvoorbeeld door af te geven op de vrienden van zijn slachtoffer, de familiebanden, de collega’s, het werk of hobby’s. Alles waar het slachtoffer belang aan hecht en waar de manipulator geen vat op heeft, moet bekritiseerd en kapotgemaakt worden. Vaak is het subtiel, bedekt onder een laagje humor: ‘Natuurlijk, met ouders als de jouwe, dat verklaart heel wat!’ of: ‘Ik zie echt niet in waarom jij je tijd wilt verprutsen met die opleiding!’ Als zulke ‘lacherige’ opmerkingen vaak genoeg herhaald worden, missen ze hun effect niet.”
Omkering bestaat ook. Dat is misschien wel de moeilijkst te detecteren vorm van manipulatie?
“Bij omkering ga je je eigen tekortkomingen aan een ander toekennen. Je distantieert je van je fouten en beschuldigt de ander ervan de moeilijkheden te veroorzaken. Je ruilt de rol van dader in voor die van slachtoffer. Onlangs zag ik een jong koppel in mijn praktijk. Toen ze elkaar net kenden, nam de man zijn vrouw mee naar zijn ouders. Die zagen haar niet staan. Als ze op bezoek kwam, gaven ze haar een hand, maar de rest van de avond negeerden ze haar. Dat deden ze maandenlang. De man sprak zijn ouders er uiteindelijk op aan, waarop zij de rollen omdraaiden: ‘Sinds je haar kent, doe je anders. Zo zou je vroeger nooit tegen ons gesproken hebben. Je houdt niet meer van ons.’ Plots was de zoon de schuldige en waren de ouders de slachtoffers.”
Misschien bedoelden ze het zo slecht niet en hadden ze vooral moeite om hun zoon los te laten?
“Dat kan best zijn. Een manipulator kan oprecht denken dat hij of zij goede bedoelingen heeft. Maar op een onbewust niveau draait het altijd om controle krijgen over de situatie en de ander. We weten allemaal dat de weg naar de hel geplaveid is met goede bedoelingen. Ze bedienen zich vaak van boutades als ‘ik doe alles met de beste bedoelingen’ of ‘iedereen maakt weleens fouten’. De bedoeling alleen volstaat niet. Het resultaat is wat ertoe doet.”
Is een manipulator altijd een narcist?
“Het gaat altijd om instabiele persoonlijkheden met een broze ik: narcistische persoonlijkheden, mensen met borderline, paranoïde mensen en soms zelfs mensen met een depressie. Maar eigenlijk zit manipulatie in ieders ‘relationele gereedschapskist’. Sommigen hebben dat sneller door dan anderen. Zij corrigeren zichzelf.”
Wie manipuleert er het meest: mannen of vrouwen?
“Zowel mannen als vrouwen doen het, maar de manier waarop verschilt. Mannen zullen eerder fysieke kracht of geld gebruiken om hun slachtoffer te controleren. Vrouwen pakken het subtieler aan. Ze zullen hun partner, kind of vriend negeren of dreigen alle banden door te knippen. Soms dreigen ze zelfs met zelfmoord.”
Zijn sommige mensen vatbaarder voor manipulatie dan anderen?
“Vaak zijn de slachtoffers empathische mensen die graag voor anderen zorgen, moeilijk grenzen kunnen stellen en een laag zelfbeeld hebben.”
Een manipulator selecteert hen op die eigenschappen?
“Hij zal onbewust een selectie maken van je sterke en zwakke punten. Hij zoekt sterktes die hij zelf niet heeft en die hij kan gebruiken als geestelijke prothese. Hij wil zichzelf die kwaliteit toe-eigenen, en als dat niet lukt, zal hij ze kapotmaken.
“In het openbaar zal een manipulator je sterke kwaliteiten loven omdat het een manier is om zijn eigenwaarde op te krikken: ik ga om met een slim en ondernemend iemand, dus ik weet zelf ook hoe de wereld draait. Hij lijkt oprecht fier op je, maar eigenlijk wil hij teren op je succes. Het is een egocentrische reflex.
“Tegelijkertijd kan de manipulator niet verdragen dat hij niet degene is die die kwaliteit bezit. Om exact dezelfde reden waarom hij je loofde, zal hij je nu de grond inboren. Misschien is het een subtiele, sarcastische opmerking. Misschien haalt hij je openlijk neer in het bijzijn van anderen. Dat wisselbad van slaan en zalven triggert je hoop dat het ooit goedkomt. Dat maakt die dynamiek zo verslavend.”
Is het daarom ook zo moeilijk om te weten wanneer je gemanipuleerd wordt?
“Het duurt een tijdje eer je beseft wat er speelt. Je voelt je onbegrepen, belachelijk gemaakt en je wordt verteerd door twijfel. Je vraagt je af of het aan jou ligt: misschien scheelt er iets met mij? Ben ik gek aan het worden? Je vraagt uitleg en probeert jezelf te verdedigen, maar hoe meer je probeert om recht te krabbelen, hoe harder de manipulator je naar beneden duwt.”
In een prille romantische relatie is lovebombing dan weer wel een duidelijk signaal van manipulatie?
“Klopt. De relatie begint snel, soms te snel, alsof de een zich meteen wil verzekeren van de trouw van de ander. Er wordt flink verleid, met passie, vleierij en cadeautjes, en de uitverkorene wordt in een vingerknip in de kern van het leven van de nieuwe partner geduwd. Maar al snel sijpelt de harde realiteit binnen. De idyllische symbiose wordt vergiftigd door dwang, sarcasme, leugens en bedreigingen. Weinig opvallend in het begin, maar na verloop van tijd steeds vernietigender.”
Kan een manipulator inzicht krijgen in het eigen gedrag?
“Alleen als hij erin slaagt zichzelf in vraag te stellen. Maar vaak schatten ze zichzelf zo hoog in dat ze alleen hun omgeving in vraag stellen, nooit zichzelf. Een manipulator verdraagt geen intern conflict. Hij verwerpt het instinctief zodra hij het voelt komen. Van scrupules heeft hij evenmin last. Hij ziet de wereld altijd alleen maar vanuit zijn eigen perspectief. De fout ligt altijd bij de ander. Zelfs bij de zoveelste relatiebreuk zoekt hij de oorzaak niet bij zichzelf. De ander is de dommerik.”
Helpt professionele therapie?
“Zelfs dat zal zelden tot inzicht leiden. Als een koppel in therapie gaat, zal de manipulator de therapeut proberen te beïnvloeden of belachelijk te maken. ‘Die kent er niets van, hier kom ik nooit meer terug!’”
“Alleen wie licht manipulatief gedrag stelt, kan zich stelselmatig bewust worden van zijn eigen aandeel wanneer een zoveelste romantische relatie stukloopt of de collega’s hem massaal de rug toekeren.”
Wanneer moeten we een relatie opblazen?
“Als je al veel tegenwerking gegeven hebt, maar er niets verandert. De tips die ik in het boek geef, zijn efficiënt als de manipulatie niet al te zwaar is of nog niet lang bezig is. Zodra er een bepaalde dynamiek tussen manipulator en slachtoffer geïnstalleerd is, is de kans klein dat die nog verandert. De ergste vorm van chantage is dreigen met zelfmoord: ‘Als je me verlaat, doe ik mezelf iets aan!’ Dan moet je echt je conclusies trekken. Verwittig de huisarts, maar vergeet nooit dat als iemand besloten heeft zijn leven te beëindigen, niemand anders dan hijzelf daarvoor verantwoordelijk is.
“Geleidelijke onderwerping kraakt een mens. Soms is een definitieve breuk de beste keuze. Maar daar is moed voor nodig. Je zal het onlogische gedrag van de ander nooit begrijpen, dus stop met er obsessief over na te denken. Laat het schuldgevoel los dat de ander je heeft aangepraat en vraag jezelf niet langer af wat je verkeerd hebt gedaan. Maar stel je wel de vraag waarom je toeliet dat die persoon je keer op keer kleineerde.”
Manipulatie door Marie Andersen is uit bij Horizon, 208 p’s, 22,99 euro
Zo bescherm je jezelf tegen manipulatie
1. “Het belangrijkste is jezelf beter leren kennen. Als je je eigen sterktes en zwaktes erkent, zal je je minder makkelijk laten manipuleren. Je weet wat je waard bent.”
2. “Laat je niet hersenspoelen. Focus tijdens een discussie op de hoofdpunten en verlies je niet in details, die zijn alleen bedoeld om je te doen wankelen.”
3. “Je kan de agressor dwingen zijn of haar woorden te nuanceren en vragen om concreet bewijs te leveren. Laat je vooral niet opjutten. Zo ga je dingen zeggen waarvan je later spijt hebt en geef je de ander de kans om zijn eigen gedrag te minimaliseren.”
4. “Vertrouw op je vrienden en familie. Zij geloven je en aanvaarden je zoals je bent. Een vangnet helpt je om uit je isolement te raken.”