Rusland niet welkom op herdenking bevrijding Auschwitz hoewel Sovjet-leger in 1945 het concentratiekamp bevrijdde: hoe zat dat weer?

Morgen wordt in het museum op de oude site waar de concentratiekampen van Auschwitz gevestigd waren, een plechtigheid gehouden. Dat gebeurt elk jaar om de bevrijding van het kamp te herdenken, maar anders dan andere jaren zal er dit jaar geen Russische delegatie aanwezig zijn. Rusland heeft geen uitnodiging gekregen om de herdenking bij te wonen.

De afwezigheid is opvallend want het was uitgerekend het Rode Leger dat 78 jaar geleden door de Duitse linies kon breken en arriveerde in de concentratie- en vernietigingskampen. Christophe Busch, historicus en directeur van het Hannah Arendt Instituut, neemt ons mee naar dat moment. "Op 27 januari 1945 om 15 uur in de namiddag nadert het Sovjet-leger in de regio en kunnen zij de verschillende kampen Auschwitz I, Monowitz en Birkenau bevrijden." 

"Op dat moment vinden ze er een achtergelaten kamp want het was de weken ervoor al geëvacueerd." De Sovjets treffen er 600 lijken van gedetineerden aan en nog circa 7.000 gevangenen. "Dat zijn de overlevenden die te zwak waren om deel te nemen aan de dodenmarsen of -transporten naar de centrumkampen (in Duitsland, red.)."

"Het Sovjet-leger gaat dan natuurlijk niet alleen die humanitaire crisis opvangen, maar ze trachten die mensen ook te redden. 4.500 gevangenen worden opgevangen in een hospitaal dat men inricht in Auschwitz I. Wekenlang zullen ze de humanitaire ramp proberen te bedwingen." Nauwelijks 2.000 van de in Auschwitz bevrijde gevangen overleven het uiteindelijk.

Het Rode Leger verzamelt er tegelijkertijd bewijzen van wat er zich precies in die kampen heeft afgespeeld, al hadden de Duitsers ook al sporen uitgewist. "Men had in januari allerhande documenten verbrand of getransporteerd naar centrumkampen zoals Gross-Rosen en Mittelbau (in Duitsland, red.). En nog veel belangrijker: in Birkenau, waar de vergassings- en crematieovens staan, had men de crematiegebouwen opgeblazen." 

"Dat is natuurlijk omdat men goed beseft dat dit bewijsmateriaal is van massavernietiging en men wil verhinderen dat dat aan het licht komt." Maar de Nazi's waren niet zorgvuldig genoeg. "In barakken vond men nog kledij, schoenen en haar van slachtoffers in honderdduizenden exemplaren. Men had dus wel door dat daar heel gruwelijke dingen waren gebeurd."

Toch dringt in het Westen niet meteen door wat in de concentratiekampen van Auschwitz de gang van zaken was. "Langs de westerse kant stond men eerder kritisch tegenover de berichtgeving. Men twijfelde of het Sovjet-propaganda was en of ze het wel konden geloven. Het is pas als het westerse leger op het westelijke front de centrumkampen bevrijdt in april/mei 1945 dat men zich realiseert dat dit ook was wat de Sovjets langs het oostelijke front hadden ontdekt."

"Natuurlijk is propaganda een vast onderdeel van een oorlogssituatie en het wordt dus ook altijd een grote uitdaging om aan waarheidsvinding te doen. Heel vaak duurt het weken, maanden, zo niet decennia voor je echt de volle waarheid kan zien." 

Busch verwijst naar Boetsja, een voorstad van Kiev die symbool is geworden van de gruwel van de oorlog in Oekraïne. "We zien gruwelbeelden, maar dan moet je nagaan of dat genocidaal geweld is of niet. Dat vereist natuurlijk dat het conflict al wat voorbij is zodat je veel meer feitelijke onderzoeken kan gaan doen om de waarheid naar boven te halen."

In dat opzicht is het volgens Busch ook niet vreemd dat Rusland dit jaar niet aanwezig mag zijn op de herdenking van de bevrijding van Auschwitz. "Je moet goed in rekening brengen dat herinneringseducatie altijd een politieke vertaalslag is. Vandaag zie je dat de hedendaagse politiek en oorlogsrealiteit binnensijpelt in de herinneringscultuur. Dan is het te verwachten dat Rusland niet uitgenodigd zou worden. Het zou een zeer wrang signaal zijn om hen uit te nodigen wetende welke gruwel zich nu opnieuw in ongeveer dezelfde contreien aan het voltrekken is."