‘Het is puur prestige en symboliek’: reconstructie van de bloedige uitputtingsslag bij Bachmoet

Augustus 2022, Patrice Lumumbastraat, afslag E40

De granaten moeten over de afslag van de E40 zijn gevlogen toen de Russische artillerie in augustus en september vorig jaar begon met haar verwoestende vuurwals: een rij beschietingen die telkens een stukje verder opschuift. Tot een heel gebied is uitgekamd met granaten.

Vanuit het oosten kom je Bachmoet, een provinciestad met een roze synagoge en de Allerheiligenkerk met gouden koepels tussen typische Sovjetflats, vanaf de E40 binnen via de Patrice Lumumbastraat. De toegangsweg is vernoemd naar de in 1960 eerste gekozen premier van de Democratische Republiek Congo. Een overblijfsel uit het Sovjettijdperk: Patrice Lumumba had veel sympathie voor het communisme. De synagoge ziet er nu uit alsof het gebouw is gesmolten.

Via die Patrice Lumumbastraat rijd je in tien minuten naar het centrum van Bachmoet, waar het Vrijheidsplein ligt. Dat is het Russische leger nog niet gelukt. De Russen zijn in vijf maanden tijd hoogstens 3 kilometer opgerukt op de Patrice Lumumbastraat. Ze zijn tot aan de grens van de bebouwing gekomen. Deze geringe terreinwinst op weg naar een stad ter grootte van Oostende heeft al zeker duizenden levens aan Russische en Oekraïense geëist.

De slag om Bachmoet is de langste slag deze oorlog. In die slag is de stad “volledig verwoest”, zei de Oekraïense president Zelensky begin december. Aan het einde van die maand bracht hij zelf een verrassingsbezoek aan Bachmoet en prees hij de moed van de “bovenmenselijke” soldaten die verdedigen wat er nog van over is.

Het is een bekende tactiek van het Russische leger: eerst een stad bestoken met artillerie in de hoop dat vijandelijke troepen de stad verlaten, zegt kolonel Han Bouwmeester, universitair hoofddocent militaire strategie en landoptreden aan de Nederlandse Defensie Academie in Breda. “Van grote afstand, om te voorkomen dat het een man-tegen-mangevecht in de stad zelf wordt.”

Oktober 2022, Patrice Lumumbastraat 84, de cementfabriek

Vogels kwetteren terwijl de eerste zonnestralen door het geraamte van de cementfabriek aan de Patrice Lumumbastraat schijnen. In een video die op 24 oktober op sociale media rondgaat, is goed te zien hoe artilleriebeschietingen het gebouw hebben toegetakeld. De Oekraïners claimen in deze video dat troepen van het Russische huurlingenleger Wagner de fabriek slechts 48 uur in handen hadden voordat zij het complex weer konden innemen.

Een week nadat de Oekraïners trots de video van de heroverde cementfabriek verspreid hadden, duikt een video van de Russen op. Soldaten lopen het gebouw op nummer 91 binnen, 500 meter ten oosten van de fabriek. De schade is goed zichtbaar: delen van het gebouw zijn ingestort en vrijwel alle ruiten zijn gesprongen, maar op de achtergrond zijn geen schoten te horen. De boodschap: de Russen hebben het gebied in handen.

Anderhalve maand later – op 13 december – claimen de Russen nogmaals de cementfabriek te hebben veroverd. Beelden van deze verovering zijn er niet, maar van Oekraïense zijde zijn er ook geen tegenwerpingen gekomen op deze claim. In de fabriek van Siniat op nummer 84 maakten in vredestijd honderden inwoners van Bachmoet gipsplaten, metalen profielen en platen van vezelcement. Nu ligt het zandkleurige complex grotendeels in puin: wandplaten liggen als herfstbladeren op de grond, daken zijn weggerukt en lege ruimtes gapen via zwarte gaten in de dakbedekking naar de hemel. Overal is verwrongen staal te zien.

Een stad binnentrekken is een van de gevaarlijkste manieren van oorlog voeren, zegt kolonel Bouwmeester. “Je moet gebouw voor gebouw, verdieping voor verdieping en kamer voor kamer af om er zeker van te zijn dat er geen tegenstanders achtergebleven zijn. Een enkele vijandige scherpschutter of een soldaat met een antitankwapen kan veel slachtoffers maken. En een stad, zeker zo’n fabriekscomplex, heeft nogal wat kamers, schuurtjes en hoekjes waar de tegenstander zich kan ophouden.”

Voor de troepen die de stad binnentrekken speelt nog iets mee, zegt luitenant-kolonel Carel Sellmeijer, genieofficier bij de Nederlandse landmacht en collega-docent van Bouwmeester in Breda: in een stadse omgeving is communicatie veel moeilijker. Je ziet niet zomaar waar je collega’s zich bevinden. “Bovendien heb je voor het gevecht in steden goede onderofficieren nodig die ervaring hebben met vechten in dit soort omgevingen en op kleine schaal de activiteiten aansturen. Die ervaring doe je niet op door een cursus te volgen, maar door jarenlang te werken in de krijgsmacht.”

Het Russische leger heeft die ervaring nauwelijks, zegt Han Bouwmeester. Dienstplichtigen oefenen er tijdens hun opleiding niet in. En voor een stadsoorlog heb je goede onderofficieren nodig die op kleine schaal de acties aansturen. Die zijn er traditioneel niet in het Russische leger. “De afgelopen twaalf jaar heeft Rusland geprobeerd dat te herstellen, maar het kost heel veel inspanning om een groep ervaren en deskundige onderofficieren op te bouwen”, zegt Sellmeijer. “Daarom kiest Rusland er vaak voor om een stad hevig te bestoken met artillerie.”

Bouwmeester: “De toegangsweg is lang en smal, dus met een colonne voertuigen ben je kwetsbaar. Als het eerste voertuig kapotgeschoten wordt, staat de rest stil. Je moet gebouw voor gebouw zien te veroveren. Dat maakt het voor aanvallers intensief, voor de tegenstander relatief eenvoudig te verdedigen. Hier in het Westen word je als militair opgevoed met het idee dat een stad intrekken het laatste is dat je wil. Het is te riskant, het kost te veel. En over tactiek: we weten al sinds de Eerste Wereldoorlog dat elkaar bestrijden om een heel klein beetje terreinwinst vooral heel veel doden oplevert. Bachmoet lijkt het Verdun van de 21ste eeuw te worden.”

Januari 2023, Patrice Lumumbastraat 87, de wijnmakerij

Over het bedrijventerrein van wijnmakerij Artwinery rennen twaalf Oekraïense soldaten een gebouw binnen waar rook uit kringelt. De video wordt op 14 januari verspreid door RIA FAN, het mediakanaal van Wagner-leider Jevgeni Prigozjin. Een paar seconden nadat de mannen het pand binnen zijn gerend, verspringt het beeld en is een explosie te zien, waardoor het gebouw gedeeltelijk instort. ‘Mislukking van Oekraïense tegenaanval’ staat vetgedrukt in beeld.

Nog geen 450 meter voorbij de cementfabriek ligt een grote wijnmakerij. De grond boven de wijnmakerij op nummer 87 van de Patrice Lumumbastraat wordt meter voor meter, man voor man bevochten.

Onder die grond hangen miljoenen flessen mousserende wijn in dennenhouten stellingen op 72 meter diepte. Sinds Jozef Stalin besloot dat de omstandigheden in de gipsmijn ideaal zijn voor de Sovjetchampagne, wordt er bubbelwijn gemaakt. Tot 2014, want de wijngaarden liggen op het door Rusland ingenomen schiereiland de Krim.

De enorme hoeveelheid bruiswijn zal de buit in elk geval niet zijn. “Bachmoet is puur prestige en symboliek”, zegt kolonel Bouwmeester. “Het is van geen enkel strategisch of militair belang: het is geen kruispunt van bevoorradingsroutes, er is geen belangrijke rivierovergang, het ligt niet hoger dan het omringende landschap, dus als uitkijkpost is het nutteloos.”

Integendeel: Bachmoet ligt in een dal, de hogere omliggende gedeelten zijn makkelijker te verdedigen. Ook is de stad niet van doorslaggevend belang op weg naar de grotere, noordelijk gelegen steden Kramatorsk en Slovjansk. Of Soledar, dat in Russische handen is. De zoutmijnen van Soledar geven Rusland een plek op bijna 300 meter onder de grond om munitie op te slaan op veilige afstand van Oekraïense luchtaanvallen, zegt Bouwmeester.

“De Russen willen de stad in handen hebben om een overwinning te kunnen claimen. Dat geldt ook voor Prigozjin, die het Kremlin wil bewijzen dat zijn Wagner-huurlingenleger wel winst kan boeken. De Oekraïners willen de stad niet opgeven en vinden het niet erg dat de belegering Rusland veel munitie en manschappen kost. Daarmee is Bachmoet om symbolische redenen strategisch.”

Overigens lijkt de belegering door Wagner-troepen zo weinig resultaat op te leveren en zo veel mankracht te kosten dat het reguliere Russische leger te hulp schiet. Dat kan ook de reden zijn dat Oekraïne de stad zo hevig verdedigt, zegt Bouwmeester: om het Russische leger op één plek te binden, waardoor het op een andere plek kwetsbaar wordt.

Januari 2023, 9 kilometer ten noorden van Patrice Lumumbastraat - Soledar

Op een hemelsbreed iets meer dan 9 kilometer van de wijnmakerij steken stukken muur, kapotgeschoten gebouwen en stompjes bomen uit de dorre grond als tanden van een rottend gebit.

Zoek in Yandex, de grootste Russische zoekmachine, foto’s van Soledar en je krijgt pagina’s beelden van de 201 kilometer gangen in de zoutmijnen onder het stadje. De grootste bron van mineraalzout van Centraal- en Oost-Europa, uitgelicht in warmoranje of spookachtig groen. Ruimtes als concertzalen. Zoek bij westerse persbureaus of op satellietbeelden naar beelden van Soledar en je ziet kapotgeschoten gebouwen.

Half januari viel Soledar in handen van Wagner-huurlingen. Twee weken later zei Oekraïne alle militairen teruggetrokken te hebben uit het stadje, na maanden bloedvergieten. Met de verovering van Soledar staat Rusland in het noorden aan de grenzen van Bachmoet, en lijkt het leger voor te sorteren op een omsingeling van de stad. In het zuiden rukt het leger op naar de voorstad Ivanivske, die al in handen is van de Russen. Alleen in het westen kunnen militairen Bachmoet nog verlaten, of bevoorraad worden.

Daarmee lijkt Rusland ‘eindelijk’ te doen wat elke militair in het Westen leert over het innemen van een stad: omsingelen. “De voorraden munitie, brandstof en voedsel van de vijand drogen vanzelf op. Pas dan stuur je infanterietroepen de stad in”, zegt kolonel Bouwmeester.

Eigenlijk, zegt Bouwmeester, heb je in een oorlog niet zo veel aan een stad, behalve dat de inname ervan van grote psychologische waarde is. “Denk aan de communistische vlag op het gebouw van de Rijksdag in Berlijn aan het einde van de Tweede Wereldoorlog. Het haalt allemaal strategisch niet veel uit en kost vooral manschappen. Maar het beeld van een Russische vlag in het centrum van de stad, mocht dat de komende weken of maanden lukken, is dan: Bachmoet is ook al gevallen.”