Nooit eerder zoveel schilderijen van Johannes Vermeer te zien in Amsterdam: "Bijna een meditatie om voor zo'n werk te staan"

Van Johannes Vermeer (1632-1675) uit Delft zijn amper 37 schilderijen bekend. Zeven daarvan (waaronder wereldberoemde doeken als “Het melkmeisje”, “Meisje met de parel” of “Gezicht op Delft”) bevinden zich in zijn geboorteland, in Amsterdam en Den Haag. Het Rijksmuseum in Amsterdam is er nu in geslaagd om maar liefst 28 schilderijen samen te brengen voor een blockbuster-expo, die honderdduizenden bezoekers zal lokken. Op voorhand zijn al 200.000 kaartjes verkocht.

Ter vergelijking: de laatste Vermeer-expo’s in Den Haag en Washington in 1996 brachten 22 van zijn werken samen. Ze zijn dan ook over veel landen verspreid; musea lenen ze zelden uit, omdat ze kwetsbaar én ook heel populair zijn. Maar nu is het dus zover: de expo waar kunstliefhebbers al lang reikhalzend naar uitkijken, gaat vrijdag open.

“Ik kan het nog altijd niet geloven dat dit gelukt is,” zegt Pieter Roelofs, hoofd Schilder- en Beeldhouwkunst van het Rijksmuseum. Hoofddirecteur Taco Dibbits voegt eraan toe: “We zijn heel erg opgewonden. Het is alsof we onze dierbaren in huis ontvangen.”

Zeven werken van Vermeer zijn nooit eerder getoond aan het Nederlandse publiek. Bijvoorbeeld het gerestaureerde “Brieflezend meisje aan het venster” uit Dresden. Drie schilderijen uit de Frick Collection in New York worden samen uitgeleend aan Amsterdam, wat maar kon gebeuren omdat het Frick-museum verbouwt op dit moment. Er zijn Vermeers overgevlogen uit New York, Washington, Tokio, Edinburgh, Londen, Dublin, Parijs, Berlijn, Frankfurt en Dresden. De volledige lijst van werken vind je hier; en een prachtig voorsmaakje met de stemmen van acteurs Joy Delima en Stephen Fry krijg je hier.

Over één werk is er discussie: "Meisje met de fluit" wordt door de National Gallery in Washington niet gezien als van Vermeer, maar wel van zijn atelier. Het Rijksmuseum afficheert het werk met het opschrift "Hier toegeschreven aan Vermeer." Commentaar van Pieter Roelofs: "We agreed to disagree".

Schilder Johannes Vermeer, met Rembrandt een van de grote namen uit de Nederlandse Gouden Eeuw, wordt wel eens “de sfinks van Delft” genoemd, omdat zijn leven en werk nog veel "gaten" bevatten.  We weten niet eens hoe hij eruit zag. “Er zijn geen dagboeken, geen brieven. Dichter bij Vermeer komen we alleen via zijn werk,” stipt Taco Dibbits aan.

Historisch onderzoek heeft wel al een en ander opgehelderd. Vermeer woonde en werkte in Delft. Hij was de zoon van een wever, die ook in kunst handelde. Van wie hij les kreeg, is niet bekend en evenmin wie zijn opdrachtgevers waren. Vermoedelijk waren het rijke burgers die zijn interieurschilderijen bestelden. 

Vermeer was een tijd hoofdman van de Sint-Lucas-schildersgilde en genoot veel aanzien. Hij had een groot gezin: toen hij op zijn 43e overleed waren er 11 kinderen in leven. Het ging toen economisch erg slecht; zijn vrouw Catharina Bolnes moest uitverkoop houden. De boedelbeschrijving van hun huis is interessant: daarin is sprake van allerlei schilderijen en ook voorwerpen, zoals stoelen of kledij, die vaak voorkomen op Vermeers werken. Het gele jasje met hermelijnbont bijvoorbeeld, zoals op het schilderij hier onder:

Vermoedelijk heeft Vermeer maar zo’n 45 schilderijen gemaakt. Dat er zo weinig zijn, verhoogt de aantrekkingskracht. Hij werkte tegen een tempo van twee schilderijen per jaar. Heel zorgvuldig dus. Maar er is meer. De meeste van zijn werken zijn interieurs waarin vooral vrouwen bezig zijn met schrijven, musiceren, melk in een kom gieten. Ogenschijnlijk gebeurt er niet veel, maar het zit hem in de zeer bijzondere, verstilde sfeer die Vermeer schept. De zinderende kleuren, het contrast tussen licht en donker, de perfecte compositie.

“Vermeer maakte niet veel schilderijen. Maar de indruk die ze nalaten is onvergetelijk. De intieme ingetogenheid van zijn werk doet de tijd stilstaan in een wereld waarin zo veel op ons afkomt,” zegt Taco Dibbits van het Rijksmuseum.

Ook Pieter Roelofs heeft het over dat unieke talent van Vermeer. “Ongelooflijk begenadigd was hij, maar ook innovatief en experimenteel. Hij vangt een moment en laat het voortduren. Op die manier maakte hij het tijdelijke eeuwig.”

Op de tentoonstelling ontmoeten we Tracy Chevalier. Zij is de Amerikaans-Britse schrijfster die met haar roman “Girl with a pearl earring” of “Het meisje met de parel” in 1999 een internationale bestseller te pakken had. Toen het boek daarna in 2003 werd verfilmd met Colin Firth en Scarlett Johansson, was het hek van de dam: het schilderij werd nog beroemder dan het al was.

Chevalier zag het schilderij op de vorige Vermeer-expo in 1996, kocht een poster en hing die boven haar bed.  “Anderhalf jaar later vroeg ik me af wat de relatie was tussen het model en de schilder. Ze kijkt niet naar ons, maar naar hém. Zo begon het verhaal.”

27 jaar later staat Chevalier opnieuw naast “Meisje met de parel” op een Vermeer-tentoonstelling. Ze is in de wolken dat er nu 28 werken tegelijk te zien zijn. “Nu kun je “Het meisje" in context zien; je kunt schilderijen vergelijken. Hier is het licht zo en daar anders; hier verandert Vermeer de vloer. Je zoekt resonanties als bezoeker en dat is een echt voorrecht.”

Heen en weer lopen dus. En dat kan. De 28 Vermeers krijgen alle ruimte in de fraaie zalen van het Rijksmuseum, tegen een sobere achtergrond van stijlvolle donkerblauwe, -groene en -rode wanden en fluwelen gordijnen. 

Tracy Chevalier: “Vermeer maakt huiselijke activiteiten heel bijzonder. Schrijven, uit het raam kijken, melk schenken… hij toont het allemaal met goud en licht. Al die kleine dingen in het leven zijn heel speciaal en niet "gewoontjes". Het zijn heel rustige, kalme schilderijen. En daar zijn we naar op zoek. De wereld is verre van kalm en als we voor zo’n schilderij staan, dan is dat bijna een meditatie.”

Taco Dibbits beaamt: “Vermeer creëert een “ideale wereld” van rust en intimiteit. Zijn schilderijen stralen rust uit. Alles is goed. En de illusie is compleet: als toeschouwer ben je in die kamer, je bent erbij.” 

Johannes Vermeer was technisch zeer onderlegd. Niet voor niets wordt hij een meester van licht en kleur genoemd. Op bijna alle schilderijen valt het licht van links de kamer binnen door een raam, om daarna mensen en voorwerpen heel precies aan te raken. Vermeer schilderde vaak toetsen en stippen om glans weer te geven.

Ook zijn kleuren, veel heldergeel en blauw, zijn bijzonder. Daar wordt wetenschappelijk onderzoek naar gedaan, onder meer door de UAntwerpen onder leiding van Koen Janssens. Met speciale scanners komt nu aan het licht welke (soms heel dure) pigmenten Vermeer gebruikte, en hoe dat evolueerde in zijn loopbaan. Voorlopige conclusie: hij streefde naar het beste; hij was zeer goed op de hoogte van chemie (en ook van andere wetenschappelijke inzichten in zijn tijd, zoals de optica). De resultaten van het onderzoek worden eind maart bekendgemaakt.

Recent onderzoek heeft nog meer verrassingen opgeleverd. Achter het wereldberoemde “Melkmeisje” probeerde Vermeer eerst een plank met kannen af te beelden en ook een soort mand aan haar voeten. Hij overschilderde dat allemaal weer. En onder de egaal gekleurde wand achter het “Brieflezend meisje aan het venster” bleek een schilderij-in-het-schilderij geschilderd, een Cupido of liefdesengeltje, wat meteen verwijst naar de brief waarin het meisje zeer verdiept is…

Veel details in de schilderijen van Vermeer zijn vervuld van betekenis en symboliek. Neem nu “Vrouw met weegschaal” hier boven. Een vrouw staat voor een tafel vol blinkende sieraden. Haar weegschaaltje is leeg. Achter haar een schilderij met het Bijbelse Laatste Oordeel. Weegt ze haar ziel? 

Johannes Vermeer was een regisseur: hij zette alle personages en rekwisieten op zijn schilderijen zorgvuldig bij elkaar. Dienstboden die een brief komen brengen of staan te wachten tot een vrouw klaar is met schrijven. Mannen met hun mantels nog aan, die een jonge vrouw een glas wijn serveren. Het roept veel vragen op. Elk schilderij is het begin van een verhaal, dat de toeschouwer betrekt. “Wat er precies gebeurt weten we niet. Er blijft veel te raden over,” staat in een zaaltekst te lezen. 

“Er zit mysterie in. Je hebt het gevoel dat je binnengluurt. Wat zijn ze daar toch aan het doen?” vraagt Tracy Chevalier zich af. Al fluisterend, en dat is best wel passend in een Vermeer-tentoonstelling.