Wereldgezondheidsorganisatie WHO zet onderzoek naar oorsprong coronavirus stop

Hoe en waar ontstond het coronavirus SARS-CoV-2 precies? We weten dat het rond de jaarwisseling van 2019-2020 eerst opdook in de Chinese stad Wuhan en zich vervolgens verspreidde over de rest van de wereld. Maar het is nooit helemaal duidelijk geworden in welke omstandigheden dat precies gebeurde.

Een van de pistes is dat het virus oversprong van de vleermuis naar de mens, al dan niet met een schubdier op de wildmarkt van Wuhan als tussenstation. Maar er werd ook vaak gekeken in de richting van het Instituut voor Virologie in Wuhan, een laboratorium waar gespecialiseerd onderzoek naar coronavirussen wordt gedaan.

Om uitsluitsel te bieden, zette de Wereldgezondheidsorganisatie WHO daarom een onderzoek op. In januari 2021 reisde een WHO-team af naar Wuhan, om daar in samenwerking met lokale wetenschappers materiaal te verzamelen dat aanwijzingen zou kunnen bieden. Die eerste fase werd in maart afgerond met een rapport. Daarin achtte het WHO de piste van een overdracht van vleermuis op mens het waarschijnlijkst. Het noemde het "extreem onwaarschijnlijk" dat virus uit het laboratorium in Wuhan ontsnapt zou zijn.

Maar dat het "lab-incident" zelfs maar vermeld werd, was China een doorn in het oog. Tenminste, dat zegt de Australische viroloog Dominic Dwyer, die deel uitmaakte van het WHO-team, in Nature.

De bedoeling was dat er na die eerste fase van het bezoek aan Wuhan een tweede fase zou volgen. Maar die tweede fase liet steeds langer op zich wachten. Intussen waren de geopolitieke spanningen tussen de VS en China verder opgelopen. De toenmalige Amerikaanse president Trump had in de eerste maanden van de crisis openlijk verklaard dat het virus wel degelijk in een lab was ontstaan. 

Het hielp de sfeer er niet op vooruit. China toonde zich steeds minder welwillend om gegevens te delen, laat staan om nog internationale onderzoekers toe te laten in zijn laboratoria. In de zomer van 2021 publiceerden enkele onderzoekers van het WHO-team een open brief in Nature. Daarin lieten ze weten dat ze vreesden dat het onderzoek niet verdergezet zou worden.

Die vrees is nu werkelijkheid geworden, meldt Nature vandaag. "Er komt geen tweede fase", zo citeert het de epidemioloog Maria Van Kerkhove, die ook deel uitmaakte van het team. "De plannen zijn veranderd. De wereldpolitiek heeft echt verhinderd dat we de oorsprong (van het coronavirus, red.) beter begrijpen."

Er zijn weliswaar nog enkele onderzoekers aan het werk die het nog niet opgeven. Zo worden er in het Chinese grensgebied nog steeds vleermuizen onderzocht op virussen die nauw verwant zouden kunnen zijn met SARS-CoV-2. Er wordt experimenteel onderzoek gedaan naar mogelijke gastdieren. En er worden nog steeds afvalwater- en bloedstalen getest die verzameld werden eind 2019. Maar de kans dat dat nog voor een doorbraak zal zorgen, is niet zo groot.

Maar hoe belangrijk was dat WHO-onderzoek eigenlijk nog, drie jaar na het begin van de pandemie? En hoe erg is het dat dat stopgezet wordt? 

"We hebben nog steeds niet zo'n geweldig goed idee waar het coronavirus vandaan kwam", zegt viroloog Marc Van Ranst (KU Leuven). "Maar drie jaar na datum zal het ook niet meer op te sporen zijn. Op een bepaald moment moet men dan zeggen: oké, that's it, we hebben gedaan wat we konden. Het WHO-team heeft heel goed zijn best gedaan in China, maar op dit moment denk ik niet dat er nog veel meer informatie te vinden is."

Volgens Van Ranst had het onderzoek waarschijnlijk ook geen "wereldschokkende" resultaten meer kunnen opleveren. "Vanuit wetenschappelijk oogpunt is het bijzonder interessant, dat wel. Het is goed dat men zoönetische infecties, van dier naar mens, blijft onderzoeken. Maar het is niet zo dat het verloop van de pandemie was veranderd als we wél de oorsprong hadden gekend."

En wat denkt hij nu? Kwam het virus uit de wildmarkt van Wuhan, of uit het lab? "Dat kan je niet inschatten. Hoogstwaarschijnlijk kwam het van dieren. De natuur is de grootste bioterrorist die er is, die heeft alle tijd om virussen te laten muteren binnen diersoorten. Maar je kan ook niet volledig uitsluiten dat het uit het laboratorium kwam. Al is dat voor mij niet de meest waarschijnlijke piste, en dan nog zal het altijd begonnen zijn in een vleermuis. Misschien waren ze daar in het laboratorium mee bezig en is er zo eentje buiten geraakt."