Van moeke tot milf: hoe de kritiek op Madonna’s uiterlijk bewijst dat de dubbele standaard nog springlevend is

Op zes februari hadden de Verenigde Staten net de eerste fameuze spionageballon uit het luchtruim geschoten, pakte Van Der Poel en niet Van Aert WK-goud, en schreef Beyoncé muziekgeschiedenis. Maar de wereld? Die had de mond vol van Madonna. Madonna die ‘onherkenbaar’ was tijdens de uitreiking van de 65ste Grammy Awards, zo onherkenbaar dat haar naam overal stond en maar liefst zes publicaties er een ‘panel van dermatologen’ bij hadden gehaald om te achterhalen wat de popster in haar gezicht had laten spuiten.

De opiniestukken die de ophef kaderden, waren even voorspelbaar als tweeledig. Want is het aan de ene kant toch niet sneu dat Madonna zich genoodzaakt voelde om deze procedures te ondergaan? En is het aan de andere kant toch niet schandalig dat ze er zo op afgerekend wordt?

Op zich was de heisa niet verrassend. Vrouw doet dingetje met haar uiterlijk en daar vinden we dan wat van. Toch valt dat soort over-het-hoofd-discussies opvallend vaak oudere vrouwen te beurt. Omdat de hun toegestane opties beperkter zijn. Omdat de keuzes die ze maken bovendien ook iets zeggen over hoe we oudere vrouwen behandelen en wat we van hen verwachten.

Het beste voorbeeld daarvan was misschien wel het moment waarop de eerste beelden van de Sex and the City-spin-off And Just Like That... verschenen. Daarin brunchen, shoppen en discussiëren de personages nog steeds een heel eind weg in de grootstad, maar nu dus als vijftigers. Carrie (Sarah Jessica Parker) zag er volgens het in de pen gekropen gepeupel ‘te oud en afgeleefd’ uit, terwijl in eenzelfde regel geschreven werd dat haar felgekleurde rokken en torenhoge hakken ‘absoluut niet meer konden voor iemand van haar leeftijd’. Charlotte (Kristin Davis) kleedde zich daarentegen wel ‘betamelijk’, maar haar gezicht had zichtbaar enkele renovatiewerken ondergaan en ‘dat is toch zonde’.

Tweewekelijks de nieuwsbrief van onze journaliste Katrin Swartenbroux in uw mailbox? Ontvang hem hier.

De vraag die daarbij op mijn lippen brandde: hoe mogen vrouwen in godsnaam ouder worden?

“Wel, niet”, lacht Nederlands sociaal wetenschapper Linda Duits (Universiteit Utrecht), die gespecialiseerd is in gender- en mediastudies. “Althans: het is niet de bedoeling dat we zíén dat ze ouder worden − dat we ze überhaupt nog zien, eigenlijk. En als ze dan toch het lef hebben om te verouderen en visuele ruimte in te nemen, dan kunnen ze dat maar beter op bevallige wijze doen. Graceful, zoals dat heet. Dat wil zeggen dat mensen er geen aanstoot aan mogen nemen, dat het niet te hard opvalt.” Lady’s met lijntjes dus, geen furies met fillers, al laat je die frons wel best even lamleggen, lieverd, want je gaat er zo boos uitzien.

Miranda, het personage van Cynthia Nixon in And Just Like That..., kreeg in tegenstelling tot haar collega’s nauwelijks kritiek. Zij was wél op een zogenaamd acceptabele manier verouderd. De lachrimpels die door haar gezicht liepen maakten haar niet hard, haar vuurrode lokken van weleer waren gedempt door grijstinten en ze droeg vloeiende lange broeken en blouses ‘geschikt voor haar leeftijd’, in sobere tinten. Niet in your face en nagenoeg niets in haar gezicht gespoten. Aanwezig, maar op mute. Denk Joan Didion voor Céline, Helen Mirren voor L’Oréal, Naomi Watts als Nora Brannock in The Watcher, Gillian Anderson als Jean Milburn in Sex Education, Meryl Streep als Meryl Streep. Allemaal vrouwen die er rond hun 60ste nog steeds frisser uitzien dan mijn 36-jarig gezicht wanneer ik weer eens op mijn arm heb geslapen. Verouderd, weliswaar, maar niet óúd − noch out of touch.

Heel wat anders dan een, zo wordt de vergelijking gemaakt, Renée Zellweger, Demi Moore, Courteney Cox of Meg Ryan. Die besloten niet te vertrouwen op ‘goede genen’ en ‘gewoon heel veel water drinken’ en lieten voor de zekerheid aan zichzelf werken − om te kunnen blíjven werken. Heel wat anders dan Madonna ook, die volgens critici zelfs niet meer de moeite doet om er geloofwaardig uit te zien. ‘Die vlechtjes en die overdreven appelwangen zijn haast symbolisch!’

“Ik vind het een feministische daad om al die regels over hoe je ouder mag worden aan je laars te lappen”, zegt Linda Duits. “Sowieso heeft Madonna altijd al haar eigen pad gekozen, tegen de idealen in. We kunnen natuurlijk niet met zekerheid zeggen of het haar drijfveer was, maar het resultaat van wat ze doet is fascinerend: ze maakt de onzichtbare arbeid die van vrouwen verwacht wordt zichtbaar, ze toont als het ware de achterkant van het paneel en ze trekt daarmee ook een boeiend en broodnodig gesprek op gang.”

Goede wijn vs. zure melk

‘Verouderen is veeleer een sociaal oordeel dan een biologische gebeurtenis’, schreef Susan Sontag al in 1972 in haar baanbrekende essay The Double Standard of Ageing. Het verheerlijken van jeugdigheid past volgens Sontag perfect in een maatschappij die productiviteit en consumeren hoog in het vaandel draagt.

‘Mensen laten hun zelfbesef varen voor gecommercialiseerde beelden van geluk en welzijn, die hen aanzetten tot consumeren om dat geluk te bereiken. De meest gebruikte metafoor voor geluk in deze beeldvorming is jeugdigheid − een metafoor die staat voor energie, beweeglijkheid, appetijt, voor het ‘meer willen’’, schrijft Sontag. ‘Dit gelijkstellen van welzijn aan jeugdigheid maakt iedereen knagend bewust van leeftijden − die van zichzelf en die van anderen.’

Hoewel leeftijdsdiscriminatie zowel mannen als vrouwen raakt, worden vrouwen volgens Sontag dieper in hun zijn getroffen, omdat de kwaliteiten die men ‘mannelijk’ vindt − zoals zelfvertrouwen en autoriteit − alleen maar toenemen met de leeftijd, terwijl de zogenaamde ‘vrouwelijke’ eigenschappen als uiterlijke aantrekkelijkheid, onschuld, hulpeloosheid en gehoorzaamheid afnemen naarmate de leeftijd vordert. Of zoals het gezegde luidt: men ripe like wine and women age like milk.

Achterhaalde, gegenderde onzin natuurlijk, maar ondertussen worden de liefjes van de bijna 50-jarige Leonardo DiCaprio wel steeds jonger − een voorkeur zo hardnekkig dat hij een meme inspireerde − terwijl Maggie Gyllenhaal op haar 37ste te oud werd bevonden om de love interest van haar 55-jarige tegenspeler te vertolken.

In een interview met Vanity Fair haalt Naomi Watts herinneringen op aan haar doorbraak met de film Mulholland Drive. Watts was toen 33, maar toch konden Hollywoodbonzen het niet laten haar te waarschuwen dat ze de komende jaren maar best zoveel mogelijk rollen boekte, omdat vrouwen na hun 40ste (dit is een citaat) ‘unfuckable’ zijn. Die volkswijsheid hangt samen met het hardnekkige, patriarchale idee dat zodra vrouwen in de overgang zitten en onvruchtbaar zijn, ze geen nut meer hebben, waardoor ze dus ook niet meer de moeite waard zijn om nog in bed te krijgen − los van het feit of die vrouw zichzélf nog, om het even liederlijk te beschrijven, fuckable zou vinden.

“Oudere vrouwen spelen seksueel geen rol meer”, zegt ook de Nederlandse ex-politica Hedy d’Ancona. “Je merkt dat aan de manier waarop ze je waarschuwen dat je ’s nachts niet alleen over straat mag − het manvolk dat dan rondhangt heeft het niet meer op je lichaam, maar op je tasje gemunt”, lacht ze. In haar boeken Vrolijk verval (2021) en Kouwe kermis (2022) beschrijft d’Ancona scherp maar komisch hoe je out bent zodra je oud bent. “En dat terwijl oudere vrouwen best veel actiever zijn dan hun mannelijke leeftijdsgenoten, en dan heb ik het niet alleen over seks. Ik zie ze in musea, bij leesclubs, in de schouwburg, en ze doen vrijwilligerswerk. Als vrouw ben je blij dat je de overgang achter de rug hebt, je denkt dat je leven pas echt kan beginnen, en plots ben je afgeschreven.”

Een zee van beige mantels

Vrouwen die het na hun menopauze nog wagen om seksuele appetijt tentoon te stellen, mogen dat natuurlijk, maar ze worden onherroepelijk opgezadeld met het label ‘milf’. Vrouwen die dan weer te veel naar de andere kant overhellen, in platte, degelijke schoenen, worden dan weer ‘moeke’ genoemd. Het zijn labels waar je niet snel van afraakt, bewijst Jennifer Coolidge, die zowat haar hele professionele leven getypecast werd, maar er onlangs tenminste wel voor in de prijzen viel.

“De maatschappij is altijd al ongenadig hard geweest voor vrouwen die qua uiterlijk en qua gedrag uit de toon vallen”, zegt Duits. “De heksen van weleer waren uiteindelijk ook gewoon maar vrouwen die tegen de regels van de kerk in kennis bevroegen, een job hadden, of zich niet voortplantten.” Volgens Mona Chollet, auteur van het boek Heksen: eerherstel voor de vrouwelijke rebel (2019) is heks vandaag nog steeds een woord dat we gebruiken voor vrouwen die zich verzetten tegen de patriarchale regels.

“Die labels en regels over wat vrouwen mogen dragen en hoe ze zich mogen gedragen, maken duidelijk wat we acceptabel vinden en zijn natuurlijk volstrekt willekeurig”, aldus Duits. “Ik vind dat een heel kwalijk iets − hoe we elkaar ook gaan disciplineren, politieagent spelen over wat de ander doet of laat. Vrouwen kunnen daar onder elkaar soms nog harder voor zijn dan mannen, allicht omdat ze er zelf de gevolgen van ondergaan.”

En dus is plastische chirurgie toegestaan zolang het onzichtbaar is, kunnen rimpels heus wel, maar dan wel die van het lachen, niet van het fronsen, en korte rokjes mogen volgens de goegemeente ‘zolang je er de benen voor hebt’ − al deelt niemand de formule voor hoeveel spataders of rimpels boven de knie dan wel aanduiden dat je, eigenlijk, in feite, geen benen meer hebt. Zelfs Eva Mendes − yep, Eva Mendes! − postte onlangs een foto van haar zedige ‘date night dress’ omdat ze ‘nu ze mama was niet meer te veel vlees mocht laten zien’.

“Ik draag die korte rok nog steeds, ik heb er op dit moment zelfs eentje aan”, zegt fotografe Lieve Blancquaert wanneer ik haar bel. “Al is het wel zo dat veel leeftijdsgenoten dat niet meer durven. Al lang niet meer durven, trouwens. Ik herinner me nog goed hoe ik, toen ik amper 40 was, een mouwloze jurk paste en een vriendin zich afvroeg of we ondertussen niet te oud waren geworden voor blote armen.”

Haar besef van hoe absurd dat eigenlijk is, kwam er toen Blancquaert voor haar Last Days-project in Cuba hoogbejaarde vrouwen in volle zon in nietsverhullende leggings en blote buiken zag dansen. “Ik was zo jaloers en boos tegelijkertijd. Wat hebben wij onszelf hier toch aangedaan door zo verkrampt te leven? Waarom ontzeggen we onszelf jarenlang de passie en het plezier omdat we denken dat bepaalde zaken ‘niet meer horen’, terwijl we ze wel nog kunnen?”

Onlangs nog was ze op een feest waar de vijftigers en zestigers op hun stoel bleven zitten, terwijl hun kinderen uitgelaten dansten. ‘Mama, waarom dansen mensen die ouder worden niet meer, zitten hun heupen vast?’ vroeg haar dochter toen. “Voor sommigen zal dat misschien de letterlijke realiteit zijn, maar ik denk dat de meeste mensen zich vanaf een bepaalde leeftijd verkrampt voelen. Ze weten met zichzelf geen blijf meer.” Blancquaert snapt echter wel waarom mensen ervoor kiezen om zich te conformeren en geruisloos op te gaan in de massa. “Zeker als oudere vrouw krijg je vaak het signaal dat je geen visuele ruimte mag innemen. Maar we moeten daarmee opletten, want voor je het weet raken we onszelf kwijt in een zee van beige mantels.”

Verschrompelde vijg

Op zich is het natuurlijk waanzinnig ondankbaar dat de wetenschap haar uiterste best doet om ons steeds ouder te laten worden, terwijl wij krampachtig proberen ons ouder worden te verdoezelen of zelfs tegen te houden. Nochtans is ouder worden, voor zij die geluk hebben, een onvermijdelijke condition humaine, eentje die Sylvia Plath in The Bell Jar al min of meer beschreef door in haar beroemde metafoor alle levenswegen te laten eindigen in een verrimpelde, verschrompelde vijg.

Er is geen ontsnappen aan, de enige anti-aging die echt werkt is jong sterven, maar toch smeren, spuiten en slikken we alsof ons lange leven ervan afhangt. Daar is, voor alle duidelijkheid, op zichzelf staand niets mis mee − en het is, in een maatschappij waarin jeugdigheid en schoonheid valuta zijn, haast een morele en economische beslissing. Maar door al deze manieren om onze leeftijd te verdoezelen, versterkt door ons onrealistische horrorbeeld van oud zijn, hebben we ook geen idee meer hoe ‘ouder worden’ er dan uitziet. Ik betrap mezelf er ook op dat ik mijn 60-jarige moeder met hippe kleerkast en boeiende hobby’s omschrijf als ‘goals’ − alsof ze uitzonderlijk is, alsof alle 60-jarigen in een gebloemde schort achter de geraniums zitten, alsof het niet logisch is dat als de levensverwachting stijgt, de levenskwaliteit vaak ook toeneemt.

Misschien is het ook wel omdat ouder worden een geleidelijk proces is. ‘A movable doom’, zoals Sontag het beschreef. Je wordt niet grijs en gerimpeld wakker. Het begint met een haartje, een lijntje, en woekert zo haast geruisloos voort. Daardoor leef je constant in angst toe naar het moment waarop je dan, uiteindelijk, oud en afgedankt bent − een deadline die de maatschappij altijd veel vroeger zal leggen dan jijzelf. We vervreemden zo niet alleen van het concept leeftijd, maar ook van onszelf, omdat we een idee in ons hoofd hebben van hoe 40, 50, 60, 93 eruit hoort te zien dat vaak niet strookt met hoe we ons op dat moment voelen. In haar turf La vieillesse beschreef de Franse filosofe Simone de Beauvoir uitgebreid dit verwarrende proces van zichzelf in de spiegel te zien als oude vrouw, maar in zichzelf geen oude vrouw te herkennen − althans niet wat de maatschappij haar had voorgespiegeld dat een oude vrouw zou zijn.

Herkenbaar, vindt Blancquaert. “Op zich is het dan ook belachelijk hoe geobsedeerd wij hier zijn door leeftijden − je kunt geen krantenartikel lezen of het staat er tussen haakjes bij. We moeten die focus echt verleggen. Toen ik in Okinawa was, een blauwe zone (waar mensen wetenschappelijk bewezen langer leven, red.), vroeg ik soms aan interviewees hoe oud ze eigenlijk waren. Daar lachten ze dan eens mee. ‘Waarom is dat zo belangrijk?’, vroegen ze. Ze legden uit dat er bij hen niet zozeer aandacht wordt besteed aan levensjaren, maar aan levensfases. Of je nu 45 of 55 jaar bent, dat maakt niet zoveel uit, het is dezelfde fase. Dat maakt ook veel rustiger. Zeker omdat we ons zulke gekke voorstellingen maken bij die getallen.”

Ook Annemie Struyf schreef eerder deze maand nog ter ere van haar verjaardag op Facebook dat ze het beu is om in elk interview vragen te krijgen over haar leeftijd. “Vragen als hoe lang ik nog door wil gaan? Wanneer ik van plan ben met pensioen te gaan? (Hallo? De pensioenleeftijd is tegenwoordig 67 jaar) Of ik soms plastische chirurgie overweeg? (Neen dus) Botox gebruik? (Ook niet) Dat ik wel een erg uithuizige ‘oma’ ben. (Pardon? Ik ben een vrouw, alleen ‘oma’ voor mijn kleinkinderen). Dat het toch straf is dat ik als ‘oudere vrouw’ nog altijd kansen krijg op tv? Gaat het zo’n beetje? Stellen ze die vragen ook aan mijn mannelijke collega’s?”

“Ik vind het eerlijk gezegd nogal gênant dat mensen in de zaal plots gaan applaudisseren als ik ergens moet gaan spreken en mijn leeftijd wordt vermeld”, zegt Hedy d’Ancona. “Ik vind die helemaal niets speciaals. Ik schaam me er ook niet voor. Als mensen me vragen hoe oud ik me dan ‘voel’, dan zeg ik dat ik me 85 voel. Dat is ook zo, en ik vind het bovendien ook emanciperend om dat te zeggen.”

Het woord ‘oud’ is, net als het woord ‘dik’, dan ook best wel aan een heropwaardering toe − het is geen scheldwoord, geen waardeoordeel, geen parapluterm die scha en schande omhelst, maar een neutrale observatie. Schrijfster en feministe Anja Meulenbelt deinst er alvast niet voor terug om het te gebruiken. ‘Ik ben oud’, schrijft ze in een recent essay. ‘Als ik dat hardop zeg, in gezelschap, beginnen de meeste mensen meteen te protesteren. Je ziet er nog prima uit, zegt iemand. Je bent toch nog erg actief, zegt een ander. Dit is duidelijk: oud is geen aanbeveling. Niemand zal stralend tegen je zeggen: ‘Wat leuk, wat ben jij oud geworden, zeg!’ Wie aardig wil zijn, zegt iets als van ‘Jij bent ook nog helemaal niet veranderd!’ Alsof niemand aan je mag zien dat je stevig doorgeleefd hebt. Alsof het een schande is dat je eruitziet alsof je zo oud bent als je bent. Ik ben 77. Volgens elk denkbare norm is dat oud, gewoon: oud. En als iemand mij vraagt hoe ik me voel: wel, ongeveer zeven en zeventig.’

Soms lijkt het alsof we het ouder wórden uiteindelijk erger vinden dan ouder zíjn. Ouder worden is, volgens De Beauvoir, ‘een angst die je bij de keel grijpt omdat je leven voorbij is, ook al dreigt de dood nog niet’. In oud zijn lijken we vervolgens wel berusting te vinden, getuige de vele reacties van oudere mensen die zeggen dat ze veel zelfzekerder zijn geworden, zich minder aantrekken van wat anderen denken en gek genoeg ook beter in hun vel zitten, ook al zit dat vel allemaal wat losser.

Allemaal relatief

Liesbeth Woertman, emeritus hoogleraar psychologie (Universiteit Utrecht) en expert lichaamsbeeld, vond de discrepantie die heerst tussen het beeld dat de maatschappij ophangt van ouder worden en haar ervaring van ouder zijn zodanig groot dat ze er het boek Wie ben ik als niemand kijkt? (2022) over schreef. “Het stoort me al jaren dat het heersende beeld zo streng negatief is. Vrouwen vertellen me hoe ze zich met ouder worden steeds vaker onzichtbaar voelen en het gevoel krijgen niet meer mee te tellen. Dat terwijl ouder wordende mannen wel naar waarde worden geschat. Dit boek kwam er dan ook omdat die ellendige situatie zo contrasteert met hoe ik het zelf voel”, zei ze in een interview in deze krant. “Ik vind ouder worden net de fijnste tijd. Ik heb minder verantwoordelijkheden, moet niet werken en de centen van mijn pensioen komen binnen. Ik ben redelijk gezond, kan van alles doen om me te ontwikkelen en heb zelfvertrouwen. ‘Dat is een geheim dat ik moet delen’, dacht ik.”

Hedy d’Ancona zegt één keer bijna gestruikeld te zijn in het ouderdomsproces. “Dat was toen mijn vijftigste verjaardag naderde. Ik kan nog steeds niet goed uitleggen waar dat vandaan kwam, want ik heb ouder worden nooit erg gevonden en ik vind het ook niet erg om oud te zijn, maar ik denk dat ik me toen even heb blindgestaard op de jaren die ik nog ‘maar’ voor de boeg had. Als je amper 55 wordt, dan is 50 erg oud, maar ondertussen is mijn 50ste verjaardag alweer 35 jaar geleden. Het is allemaal relatief natuurlijk, maar ik denk dat het ongezond is om te focussen op wat er al achter de rug is in plaats van te kijken naar wat er nog op je pad kan liggen. En dat is ook een mindset. Ouderen moeten zich van die bevestigende rol ontdoen dat het allemaal maar treurig is en bergaf gaat.”

Het is wat Simone de Beauvoir concludeert wanneer ze schrijft dat ‘als we niet willen dat ouderdom een absurde parodie is van ons voormalig leven, dan is er maar één oplossing: blijven streven naar zaken die ons leven betekenis geven’. Voor De Beauvoir was dat schrijven, lezen, zich inzetten voor maatschappelijke en creatieve doeleinden − een visie die ze deelt met de vrouwen in dit stuk.

Ouderen behoeven dan ook geen medelijden, maar ze willen wél meetellen, zegt d’Ancona. Ze hekelt dat als er al over leeftijdsdiscriminatie gesproken wordt, het veeleer gaat over vijftigers die geen nieuwe job meer kunnen vinden, maar dat er nog altijd gezwegen wordt over het onrecht dat 70-plussers wordt aangedaan. “Die mensen discrimineer je door hen sussend weg te duwen. Gesprekken met oude mensen gaan altijd over dezelfde platitudes zonder dat iemand zich de vraag stelt: wie zit hier nu eigenlijk voor me? En dat wordt dan niet discriminatie genoemd, maar respect of zelfs eerbied. Terwijl je wordt behandeld als een meubelstuk, niet als een individu.”

Het is een grief die vaak terugkeert. Het kinderstemmetje dat opgezet wordt. De verregaande betutteling. De verkleinwoordjes. “We hebben het teder, maar neerbuigend over ‘oudjes’”, aldus Meulenbelt. “Zijn we kabouters geworden?”

“De hamvraag van je artikel zou aangevuld kunnen worden met: hoe mogen vrouwen ouder worden en mogen we dat ook zien”, zegt Woertman. “Mogen we de gezichten van (oudere) vrouwen lezen, mogen en willen we hen echt zien? Als we de mens alleen als homo economicus zien, dan zijn ouderen slechts kostenposten. Maar zien we de mens als uniek, gelaagd wezen dat in iedere periode van haar leven een bijdrage kan leveren, dan kijken we ineens anders. Want welk mensbeeld schuilt er achter het wegzetten, het onzichtbaar proberen te maken van oudere vrouwen? Onze tijd vraagt om een nieuwe kijk op het ouder worden − en vooral een andere kijk op oudere vrouwen. Niet alleen vanuit een objectiverende blik op seksuele aantrekkelijkheid, maar een subjectieve blik van mens tot mens, van hart tot hart.”

Tijd voor eerherstel dus, voor de oude mens in het algemeen en de oude vrouw in het bijzonder. Door in de eerste plaats te beseffen dat als we het over oude mensen hebben, we het hebben over onze toekomstige zelf. En dat we die toekomst met wat geluk dus ook zelf voor ogen en in handen kunnen houden. Geen onvermijdelijk schuifelen naar een eindpunt waarop je de Oude Vrouw bent geworden en samensmelt met een archetype op de achtergrond, maar een toekomst waarin je een oude vrouw bént, met al je eigenheden, interesses, keuzes, trekjes en meningen.

Vlechtjes optioneel.