Van de "Geest van Kiev" tot de dure jas van Poetin: 6 opvallende momenten in de propagandaoorlog tussen Rusland en Oekraïne

Beelden van gesneuvelde soldaten, Oekraïense burgers op de vlucht voor het geweld en kapotgeschoten woonwijken. Overal verschijnen beelden van de oorlog in Oekraïne. Maar zijn al die beelden wel waarheidsgetrouw? Of schuilen er politieke motieven achter de verspreiding van sommige "nieuwsverhalen"?

Sinds de start van de oorlog draait zowel de Russische als de Oekraïense propagandamolen op volle toeren. Het bepaalt de manier waarop burgers, zowel Oekraïners als Russen, informatie over de oorlog te zien en te horen krijgen. Als ze het überhaupt al te zien krijgen.

We selecteerden 6 opvallende propagandaverhalen die het beeld van de oorlog mee bepaald hebben. Kan die geoliede propagandamachine ook écht een verschil maken?

Op 24 februari, in een speech die ongeveer een half uur duurde, kondigde de Russische president Vladimir Poetin aan dat hij Oekraïne zou binnenvallen. Een "speciale militaire operatie" noemde hij het, het woord "oorlog" nam hij niet in de mond. 

De toespraak startte met heel wat verwijzingen naar het verleden, naar de geschiedenis van Rusland en de USSR en de dreiging die volgens hem uitgaat van de uitbreiding van de NAVO. Onderhandelingen daarover hebben de voorbije 30 jaar alleen maar "leugens en chantage" opgeleverd. De "speciale militaire operatie" in Oekraïne moest volgens Poetin "de mensen beschermen die het slachtoffer zijn van mishandeling en genocide door het regime in Kiev". Hét doel van de missie is eenvoudig: "het demilitariseren en denazificeren van Oekraïne".

De speech van Poetin is misleidend en bevat onwaarheden. Volgens historici gebruikt Poetin de term "denazificering" verkeerd. Het begrip verwijst naar een bepaald moment in de na-oorlogse geschiedenis. Toen lag er in Duitsland een grote focus op hooggeplaatste nazifiguren uit de oorlog. Ze moesten uit het publieke leven verdwijnen. 

Als nazi ben je een aanhanger van het nationaalsocialisme, de ideologie waarop, tussen 1933 en 1945, in Duitsland een totalitaire dictatuur was gebaseerd. Het zou best kunnen dat in Oekraïne bepaalde extreemrechts groeperingen sympathieën hebben voor dat gedachtegoed, maar dat maakt van hen niet noodzakelijk nazi's. Waarom zegt Poetin dat dan?

Door die specifieke terminologie zo expliciet te gebruiken, stelt Poetin Oekraïne gelijk aan het na-oorlogse Duitsland. Hij hoopt hiermee angst op te wekken: een krachtige emotie die mensen kan aanzetten tot (soms irrationeel) gedrag. Daarnaast hoopt Poetin om een beeld op te hangen dat tegenover Rusland een land staat waar niet onderhandeld mee kan worden.

De speech van Poetin zette de tendens voor het verdere verloop van de oorlog. Het zou niet alleen een oorlog worden die op het slagveld uitgevochten wordt, maar in de harten en de geesten van de mensen. Poetin schuwt daarbij desinformatie en verdraaide feiten niet, maar ook de Oekraïense legerleiding heeft het niet altijd bij het rechte eind.

Het klinkt misschien als een goedkope horrorfilm, maar dat is het allerminst. "De geest van Kiev": zo noemden sommigen een Oekraïense gevechtspiloot die meer dan 40 vijandelijke Russische vliegtuigen zou hebben neergeschoten. De piloot kreeg op die manier een soort van superheldenstatus. 

Hij werd op handen gedragen door de Oekraïense strijdkrachten. Ook sommige hooggeplaatste Oekraïense regeringsfunctionarissen en zelfs de voormalige president Petro Porosjenko leken het verhaal aanvankelijk te promoten. Tot het Britse dagblad de Times de "Geest van Kiev" identificeerde als de gesneuvelde piloot Stepan Tarabalka. Uiteindelijk moest de Oekraïense luchtmacht later toegeven dat de zogenaamde geest nooit heeft bestaan.

Het was een van de meest succesvolle propagandaverhalen die circuleerden sinds het begin van de oorlog. Het moest de bekwaamheid van het Oekraïense leger benadrukken en het moreel verhogen. Vooral op sociale media deed de mythe het heel goed. De ene na de andere waarneming werd er gedeeld en druk becommentarieerd.

Een typisch broodjeaapverhaal, bleek dus later. En er circuleren nog enkele van die soortgelijke mythes. Kunnen we dan stellen dat Oekraïne op dezelfde schaal propaganda verspreidt als Rusland? "Oekraïne heeft er eigenlijk geen baat bij om desinformatie te verspreiden", vertelt Tim Verheyden, desinformatie-expert bij VRT NWS.  "Zij kunnen zich beter gewoon bij de feiten houden. Die zijn toch al gruwelijk genoeg. Er zijn zoveel gruwelijke verhalen: de gemartelde soldaten en vrouwen, de beelden uit Boetsja, ..."

"Al worden bepaalde berichten wel vaak aangedikt", voegt Jan Balliauw, Ruslandkenner bij VRT NWS toe. "Maar over het algemeen is de betrouwbaarheidsgraad van de berichtgeving groter, ook al hebben ze wel al eens iets gezegd wat niet klopt."

Toch voert Oekraïne op een andere manier propaganda dan Rusland. Oekraïne is het slachtoffer in deze oorlog: een sterke uitgangspositie in een informatie-oorlog. Het land focust in zijn propaganda vooral op heroïsme. Gewoon al de manier waarop Zelenski op het scherm verschijnt, past bij dat heroïsche verhaal. Hij kleedt zich op een volledig andere manier dan de Russische president. 

Sinds het begin van de oorlog lijken ze onafscheidelijk: Volodimir Zelenski en zijn kaki groene shirts. Volgens verschillende communicatie-experts denkt de president wel degelijk goed na over zijn voorkomen. 

Met zijn eenvoudige groene outfit probeert hij een imago op te bouwen van een leider tussen de troepen. Het moet de kijkers er voortdurend aan herinneren dat zijn land in oorlog is. "Door groene T-shirts en truien te dragen, straalt de leider ook vertrouwen en competentie uit", schrijft Kimberly Chrisman-Campbell, Amerikaans modehistoricus en schrijfster.

De Russische president daarentegen kiest voor een volledig andere garderobe. Tijdens een publiek optreden in maart 2022 droeg hij een dure designerjas, ter waarde van ongeveer 14.000 dollar. De jas wordt door de één gezien als het bewijs dat Poetin geen voeling meer heeft met de gewone Rus, door de andere als een bewuste keuze en communicatietechniek. 

Volgens Marlen Komar, modejournaliste, maakt het onmiskenbaar deel uit van het beeld dat Poetin over zichzelf aan de wereld wil tonen. Het moet het algemene beeld van Rusland als arm en lijdend land tegengaan.

Ook op andere aangelegenheden verschijnt Poetin altijd strak in het pak. Terwijl Zelenski het publiek er keer op keer aan probeert te herinneren dat zijn land in oorlog is, probeert Poetin juist het omgekeerde. Hoe minder de 'modale Rus' merkt van de oorlog, hoe beter. Al kwam de oorlog wel erg dichtbij toen plots een Russische raket op Pools grondgebied neerkwam.

Of daar had het aanvankelijk toch alle schijn van. Op 15 november 2022 werd het Poolse grensdorp Przewodow opgeschrikt door een zware ontploffing na een raketinslag. Twee mensen, toevallige passanten, kwamen daarbij om het leven. De Oekraïense president Zelenski was er als de kippen bij om Rusland te veroordelen voor de explosie. "Het is onmogelijk een raket van ons", klonk het bij de president van Oekraïne. 

Alleen, later bleek dat wel het geval te zijn. Een tragisch ongeluk, volgens de Poolse president Duda, een gemiste propagandakans voor Oekraïne. 

Was de raket inderdaad door Rusland afgevuurd, had Zelenski die kans naar alle waarschijnlijkheid aangegrepen om meer steun bij het Westen te verkrijgen. Voordat het om een Oekraïense raket bleek te gaan, leek hij in zijn communicatie alvast dat pad te bewandelen. 

De angst groeide in november immers dat, met de winter in het vooruitzicht, de steun in het Westen zou afkalven. Verschillende Europese landen vreesden immers energietekorten en torenhoge energieprijzen maakten de facturen onbetaalbaar. 

De strategie van Zelenski leek aanvankelijk te werken, want meteen veroorzaakte de raketinslag aan de andere kant van de oceaan hevige reacties. "Het is duidelijk dat een incident als dit, of het nu intentioneel was of niet, het resultaat is van Ruslands roekeloze oorlog tegen Oekraïne en het onophoudelijke bombarderen van civiele doelwitten", sprak de Republikein Gregory Meeks, die deel uitmaakt van een permanente commissie van het Amerikaanse parlement met internationale bevoegdheid. Ook president Joe Biden liet van zich horen en zei dat "elke centimeter van het NAVO-grondgebied verdedigd zal worden". 

Voor Zelenski moet het een domper geweest zijn toen bleek dat het ging om een raket uit zijn eigen arsenaal. Een gemiste kans, maar er zouden er hoogstwaarschijnlijk nog genoeg andere volgen.

Neen. De Oekraïense slachtoffers zijn geen acteurs. Dat zijn de Russische soldaten evenmin. Maar waar komt dat idee vandaan?

Het was een beeld dat de wereld rond ging: dat van de hoogzwangere Oekraïense Mariana die zich een weg baande uit het ziekenhuis in Marioepol dat met Russische bommen werd bestookt. Intussen is ze bevallen van een kerngezonde dochter, Veronika.

"Een oorlogsmisdaad", noemden verschillende westerse media de aanval op het kinderziekenhuis. "In scène gezet", volgens de Russische ambassade in Londen. Rusland beweerde dat Mariana helemaal niet zwanger was. En dat terwijl ze enkele weken daarvoor al met een bolle buik poseerde op Instagram. Ze zou volgens Rusland al vaker de rol van zwangere vrouw hebben gespeeld, maar ook dat klopt niet. 

Een andere zwangere vrouw, die op een brancard werd weggedragen, is samen met haar baby aan haar verwondingen overleden. Ook haar foto ging de wereld rond. 

In een ander, recenter geval, bezoekt de Russische president kort voor nieuwjaar een groep soldaten. Op verschillende media werd beweerd dat een soldate, die door Poetin gedecoreerd werd, eigenlijk niet echt in het leger dient. Er duiken foto's op van zogezegd dezelfde vrouw, die nu eens als visser naast Poetin figureert, dan weer als kerkganger. Een actrice, zo werd beweerd, maar in realiteit ging het helemaal niet om dezelfde persoon maar was het telkens een andere vrouw. 

In beide gevallen wordt geprobeerd om de reputatie van de tegenstander te schaden of om de tegenstander in diskrediet te brengen. In beide gevallen wordt getracht om de geloofwaardigheid van de tegenstander te ondergraven. Ook dat is propaganda.

Een oorwurm is het alvast niet, het popnummer dat gezongen werd door de bekende Russische zanger Denis Maidanov. Hij schreef het lied in opdracht van het Russische leger. Maidanov is een fervente aanhanger van de oorlog. Dat kan ook niet echt anders, want hij maakt deel uit van dezelfde partij als Vladimir Poetin. In het liedje prijst hij de inspanningen van het Russisch leger om een Sarmat-raket te bouwen, een spiksplinternieuwe Russische raket. De ICBM (intercontinentale raket) kan meerdere nucleaire kernkoppen dragen naar zo goed als elke plaats op de wereld.

Ook dit nummer is een voorbeeld van propaganda. Sinds het begin van de oorlog rekent Poetin voor een groot deel op de Russische staatstelevisie en op populaire entertainmentmedia om zijn boodschap tot bij de Russische bevolking te krijgen. 

Er worden dus heel wat tijd en middelen gestoken in de verspreiding van propaganda, zowel door Rusland als door Oekraïne. De manier waarop de twee landen aan propaganda doen, verschilt wel. Rusland verspreidt meer nieuws dat gewoon niet klopt. 

"Over het algemeen kan je eigenlijk aannemen dat alles wat uit Rusland komt, klinkklare onzin is", vertelt Jan Balliauw. "Je kan eigenlijk niets geloven van wat Rusland verspreidt, tot het tegendeel bewezen is."

Tim Verheyden, desinformatiespecialist bij onze redactie, sluit zich daar bij aan. "In Rusland circuleert heel wat onzin. Er werd een bepaald narratief opgebouwd. Het zou een korte en krachtige oorlog worden, die Oekraïne moest denazificeren en de regering aan de kant zou schuiven. Daar is voorlopig niks van in huis gekomen, en dan past het Kremlin ook dat narratief aan. Zo willen ze de oorlog blijven rechtvaardigen."

In de realiteit werpt de campagne in beide landen zijn vruchten af. "De Russische bevolking blijft de oorlog steunen", legt Jan Balliauw uit. "De populariteitscijfers van Poetin zijn een klein beetje gedaald, maar blijven erg hoog. Als je nu sommige Russen op de man af zou vragen of de oorlog een goed idee was, zal een groot deel dat waarschijnlijk ontkennen. Maar nu er geen ontkomen meer aan is, willen ze wel dat Rusland zegeviert."

Veel Russen denken daarbij terug aan de situatie in hun land na de Koude Oorlog. Toen moest Rusland helemaal op de knieën gaan voor het Westen. Dat vonden veel Russen vernederend. Ze willen niet nogmaals in zo een situatie terechtkomen. 

"President Poetin heeft altijd geprobeerd om de oorlog zo ver mogelijk weg te houden van de Russen, en daar is hij relatief goed in geslaagd", gaat Balliauw verder. Niet alleen in zijn communicatie liet hij het woord "oorlog" zelden over zijn lippen rollen, ook de westerse sancties treffen de Russen slechts in beperkte mate. 

"Toch nam de ongerustheid toe na de mobilisatie in november vorig jaar." Veel Russen zagen plots hoe hun zonen, broers, vaders, ... naar het front werden gestuurd. "Steeds meer burgers hopen nu toch dat Rusland aan de onderhandelingstafel gaat zitten met Oekraïne.  

En ook de Oekraïners denken voorlopig niet aan ophouden. "De trends zijn waanzinnig", meent Balliauw. "In een peiling uit november geeft 95 procent van de Oekraïners aan te willen vechten tot de situatie is zoals die was voor de aanvang van de oorlog. 85 procent wil doorvechten tot ook de Krim opnieuw bij Oekraïne ingelijfd is. Die aantallen zijn gigantisch. De Oekraïners worden niet door de Russische overmacht op de knieën gedwongen, integendeel."

"Het blijft echter moeilijk om te bepalen of die hoge motivatie te danken is aan de propagandacampagne zelf", gaat Verheyden verder. "Het zal zeker een bepalende factor zijn, maar mogelijk spelen nog andere factoren een rol. Willen de Oekraïners niet gewoon verder strijden voor hun voortbestaan? Ik denk niet echt dat daar propaganda voor nodig is, al helpt het natuurlijk wel een beetje."