Slachtoffers van seksueel geweld tijdens oorlogen in Oekraïne en Bosnië doorbreken stilte

"Het is voor het eerst in de geschiedenis dat we oorlogsmisdaden en misdaden van seksueel geweld onderzoeken tijdens de oorlog. Niet na het einde van het militaire conflict, maar tijdens het militaire conflict." Viktor Mysiak, een Oekraïense procureur, benadrukt verschillende keren hoe uniek zijn missie is. We zijn mee met het team op weg van Kiev naar de frontlijn in Oost-Oekraïne. Na getuigenissen over seksueel geweld door Russische militairen vorige lente, besliste Oekraïne om een eenheid op te richten die oorlogsmisdaden onderzoekt. Eén team is specifiek belast met seksueel geweld. 

Hoeveel slachtoffers er zijn is nog helemaal niet duidelijk. Veel Oekraïners zijn weggevlucht en weinig mensen willen praten over het seksueel geweld tegen hen. Vaak zijn ze bang dat de Russische bezetters zullen terugkeren. Maar ook de schaamte en het stigma spelen mee.

Het dorp dat de procureurs bezoeken, was vijf maanden lang bezet. Ze hebben weet van twee slachtoffers, maar het moeten er meer zijn. Procureur Irina Samborska zoekt een mogelijk slachtoffer op, samen met de psycholoog van het team. Voorts mag niemand mee. "We hebben haar gesproken", vertelt Irina later. "Het was vandaag niet de bedoeling om met haar te praten over wat er gebeurd is. We willen eerst psychologische en medische hulp aanbieden. De rest komt later wel". De procureurs willen eerst in kaart brengen hoe systematisch seksueel geweld is ingezet. 

Vooral in Oost-Oekraïne zijn er al veel langer getuigenissen van seksueel geweld door Russische militairen en door pro-Russische separatisten. De oorlog begon er in 2014. Het seksueel geweld ook. Irina Dovgan wil erover praten: "Uiteindelijk heb ik er acht jaar over gedaan om mijn verhaal te doen". Irina werd bij haar thuis in de regio Donetsk opgepakt door militairen omdat zij kookte voor Oekraïense militairen die strijd voerden tegen de (pro-)Russische bezetters. "In de auto – ik wist niet waar ze me naartoe brachten – raakten ze me voortdurend aan. Ze trokken aan mijn kleren, ze raakten sommige delen van mijn lichaam aan. Daarna werd ik een kamer ingeduwd. Ik zat in complete duisternis. Toen kwam een man stil binnen. Daar gebeurde de eerste verkrachting."

Irina Dovgan heeft nu de hulporganisatie Sema Oekraïne opgericht, die werkt onder de vleugels van de internationale gerenommeerde Mukwege Foundation. Irina vindt het belangrijk dat overlevenden van seksueel geweld praten. "Anders stopt het nooit."

Irina neemt ons mee naar Halina. Zij vluchtte niet weg tijdens de grootschalige Russische invasie van één jaar geleden. Halina vertelt hoe een jonge militair haar meteen beval om zich uit te kleden. Het was min tien graden, ijskoud. "Kleed je uit of ik vermoord je", bleef hij maar herhalen. Dat deed ze uiteindelijk, doodsbang. Hij joeg haar buiten de tuin in en achtervolgde haar met zijn machinegeweer. Hij stak met de loop van het geweer overal tegen haar lichaam en tussen haar benen. Dan duwde hij haar weer naar binnen. "Er was een zetel, hij gooide me op de zetel."

De getuigenissen doen denken aan die andere oorlog in de recente Europese geschiedenis, de Balkanoorlog bij het uiteenvallen van voormalig Joegoslavië in de jaren 90. Toen werden tussen de 20.000 en de 50.000 vrouwen verkracht of misbruikt. Niemand weet precies hoeveel, want die feiten werden niet gedocumenteerd.

Bakira Hasesic woonde tijdens de oorlog in Visegrad. "De hel op aarde", omschrijft ze de stad. Bakira was getuige en zelf slachtoffer van verkrachting. Nooit zou ze de oorlog loslaten. Met haar vereniging Vrouwen als Oorlogsslachtoffer is ze zelf getuigenissen van seksueel geweld in kaart gaan brengen. Duizenden en duizenden heeft ze er. Ze identificeert de daders van het seksueel geweld, oorlogsmisdadigers. Ze spoort hen op en geeft die informatie door aan de rechtbank van Bosnië en Herzegovina. 

Seksueel geweld documenteren is belangrijk. Alleen zo kunnen daders – zowel de plegers zelf als hun leidinggevenden – berecht worden. Het is ook een vorm van erkenning voor de overlevenden, belangrijk om het trauma een plaats te kunnen geven. Soms geeft die officiële erkenning vele jaren later ook recht op een uitkering.

In Bosnië is er nauwelijks werk gemaakt – al zeker niet door de overheid – van het zoeken naar slachtoffers en daders. Het land had geen werkende overheid tijdens de oorlog. Dat is deels een excuus. Maar ook later is er te weinig werk van gemaakt. Het Joegoslavië-tribunaal heeft wel voor veel vervolgingen en veroordelingen gezorgd.

De Oekraïense overheid wil nu voldoende bewijzen verzamelen om Russische militairen en hun leidinggevenden – de hooggeplaatsten tot president Vladimir Poetin – te kunnen vervolgen.

Dat ze gezien worden, dat ze gehoord worden, dat ze erkend worden, is voor de overlevenden belangrijk. Misschien kan die aanpak het trauma net iets minder diepgeworteld maken. "Ons leven is verwoest", zegt Halina. "We zijn moreel en fysiek verminkt voor de rest van ons leven".  Het allerbelangrijkste voor haar? "Dat ze gestraft worden. Dit mag niet zomaar gebeuren. Dat dit vandaag gebeurt in een Europees land… Dat betekent dat het morgen elders kan gebeuren. In elk land is dit mogelijk. Het kan iedereen gebeuren. Ze moeten gestraft worden."