Journaliste Catherine Belton: ‘Poetin heeft alle cash nodig die hij kan krijgen. Die zoekt hij nu ook bij zijn eigen zakenelite’

Eén jaar na de start van de oorlog in Oekraïne ziet onderzoeksjournaliste Catherine Belton, auteur van de bestseller De mannen van Poetin, over de inner circle van het Kremlin en de rijkdom van de oligarchen, hoe de financiële basis van de Russische leider stilaan begint af te brokkelen. Zo viel het op dat hij in zijn jaarlijkse toespraak afgelopen week uithaalde naar de Russische miljardairs die in het buitenland bleven.

“Poetin gaf die oligarchen een waarschuwing”, zegt ze. “Het is een teken dat hij zich bedreigd voelt door diegenen die nog in het buitenland verblijven, want ze weten veel over zijn regime en kunnen relatief vrij spreken. Zulke uitspraken doen het ook goed bij de Russische burgers, want een oligarch heeft vaak de reputatie zijn rijkdom illegaal te hebben vergaard. Poetin was ze echt aan het jennen met zijn opmerkingen dat ze maar moesten terugkeren ‘omdat ze in het westen altijd als een tweederangsburger zouden worden behandeld’. Als ik een oligarch zou zijn, zou ik me nu toch veiliger voelen in het westen dan in Rusland.”

Is dit ook een teken van zwakte? Eigenlijk gaf Poetin toe hun buitenlands geld nodig te hebben om zijn economie draaiende te houden.

“Feitelijk is hij uit op hun geld, ja. De Russische begroting kijkt dit jaar aan tegen een tekort door het nieuwe westerse olie-embargo. In januari zagen ze de olie- en gasinkomsten met 46 procent dalen. Moskou zoekt alternatieven, maar die knik in de inkomsten zal minstens twee jaar duren. Poetin heeft daarom alle cash nodig die hij kan krijgen. Die zoekt hij nu ook bij zijn eigen zakenelite. Kort na zijn toespraak kwam de opvallende mededeling van een machtige Russische ondernemersorganisatie dat ze honderden miljarden roebels gaan ‘schenken’ voor de oorlogsinspanning.”

Er is 21,5 miljard euro aan fondsen van Russische of Wit-Russische personen en entiteiten op de Europese sanctielijst geblokkeerd in de EU. Hadden die financiële sancties invloed op Poetins oorlog?

“Toen de eerste financiële sancties van kracht gingen, was er de hoop en verwachting dat het Russische bankensysteem zou instorten. Men dacht dat de banken bestormd zouden worden door burgers omdat de centrale bank de roebel niet zou kunnen verdedigen, dat hebben ze toch kunnen vermijden. Door de recordprijzen van olie en gas eindigde de centrale bank zelfs met een surplus aan cash. Door het dure oorlogsverloop veranderen de zaken toch. Ook de import van onderdelen voor militaire productie wordt moeilijker. Alternatieve aanvoerlijnen via Turkije en China zijn er wel, maar ze zijn complex en tijdrovend.”

De EU neemt nu nieuwe sancties. Wat ontbreekt er niettemin nog?

“Het is belangrijk om de mazen in het bestaande sanctienet te sluiten. Er wordt ook verwacht dat de VS nog secundaire sancties zal afkondigen tegen Chinese en Turkse bedrijven die leveringen faciliteren. Er gaapt ook nog altijd een groot gat in de sancties tegen de financiële sector. Grote banken zijn gesanctioneerd, maar de handel verloopt nu via kleinere banken. Ook niet-gesanctioneerde overheidsentiteiten zoals het civiel-nucleaire Rosatom en het ruimteprogramma Roscosmos worden gebruikt om technologie te importeren die via andere kanalen is geblokkeerd.”

Waar trekken Russische beleggers naartoe die vroeger geld in de EU en de VS parkeerden?

“Russische miljardairs en hoge overheidsfunctionarissen versluisden hun geld in het voorbije jaar, voor zover bekend, vooral naar de Verenigde Arabische Emiraten en elders in het Midden-Oosten. Mogelijk trokken ook enkelen naar China, maar daar is weinig over bekend.”

En dwarsbomen we voldoende de Russische financiële belangen in offshore belastingparadijzen, van de Kaaimaneilanden tot Jersey?

“Jersey is een goed voorbeeld van hoe het niet moet. Nadat voormalig Chelsea FC-eigenaar en oligarch Roman Abramovitsj werd gesanctioneerd, wilde justitie ook zijn trusts met miljarden dollars in Jersey in beslag laten nemen. Er waren raids op de financiële firma’s die er zijn trustfondsen beheren. Maar de plaatselijke regering (Jersey is Britse Kroonbezit en is dus politiek en juridisch onafhankelijk, MR) stopte dit proces met een ‘administratieve fout’ als smoes en ging zelfs zo ver zich te verontschuldigen bij Abramovitsj! Ik vond dat schandalig en verbazingwekkend. Hoe kunnen we sancties afdwingen als de oligarchen in staat zijn om onze eigen instellingen te intimideren?

“Onze financiële politiediensten zijn ook structureel ondergefinancierd. Het is soms een ongelijke strijd tegen oligarchen die peperdure advocatenkantoren inhuren om intimiderende miljoenenclaims in te dienen tegen onze politiediensten, publieke overheid en journalisten.”

Er was veel aandacht voor de inbeslagname van luxejachten van Russische oligarchen, maar raakte hen dat ook?

“De Russische miljardairs kenden vorig jaar een harde tijd en zagen miljoenen dollars aan tegoeden bevroren, een ongeziene schaal. Desondanks kunnen ze nog altijd veel geld verbergen. Zelfs de VS heeft oligarchen zoals Abramovitsj nog niet gesanctioneerd. Dit gebeurde wellicht omdat hij zich tijdens de eerste twee maanden van de oorlog nog opwierp als een gesprekspartner tussen Kiev en Moskou. Die gesprekken zijn nu al lang van de tafel, ik begrijp dus niet waarom hij nu nog een aparte status moet krijgen. Net door zich op te werpen als gesprekspartner toonde hij hoe dicht hij nog bij Poetin staat. Hij kan de president spreken wanneer hij wil omdat hij een lakei van Poetin is.”

Hebben oligarchen zoals Abramovitsj nog invloed in het Kremlin?

“Abramovitsj heeft het oor van Poetin, maar zal hem niet tegenspreken. Al voor de oorlog riskeerden oligarchen in de cel terecht te komen als ze tegen hem in zouden durven gaan.”

Of erger: ze ‘vallen’ uit het raam, wat het voorbije jaar meerdere zakenlui overkwam.

“We kennen de details over de omstandigheden van elk geval niet. In sommige zaken kan het wel om waarschuwingen gaan van het Kremlin aan de rest, in andere zaken kan het ook om afrekeningen gaan tussen georganiseerde misdaadbendes. We weten dat het zakenklimaat sinds de oorlog en sancties zeer verraderlijk is geworden. Er is een machtsstrijd aan de gang over fortuinen die nog verborgen worden gehouden of zijn weggesluisd er er is een stijging van gewelddadige misdaad. Moskou lijkt opnieuw op de wilde jaren negentig (toen men vocht om de privatisering van Sovjet-ondernemingen, MR).”

Wie van Poetins inner circle heeft de meeste invloed sinds het begin van de oorlog?

“Nikolai Patroesjev, het hoofd van de Nationale Veiligheidsraad, blijft naast Poetin het invloedrijkst in het Kremlin. Hij toonde zich zowel bij publieke optredens als in interviews de grootste havik. Zijn bijna paranoïde Koude Oorlog-visie zie je ook gereflecteerd in alles wat de president nu onderneemt. Ook Joeri Kovaltsjoek, een bankier uit Sint-Petersburg die banden had met de vroegere KGB en Poetin kent sinds de jaren negentig, heeft nog steeds invloed.

“Omgekeerd zijn sinds de annexatie van de Krim in 2014 gaandeweg alle liberale figuren, zoals ex-minister van Financiën Alexej Koedrin, uit zijn inner circle verdwenen.”

Waar staat Poetin in de machtsstrijd tussen het leger en de private huurlingen van Wagner?

“We zien hem voorzichtig balanceren tussen beiden. Recent probeert hij Wagner-leider Jevgeni Prigozjin in te tomen. Dat hij de leiding van de Russische krijgsverrichtingen in Oekraïne aan stafchef Valeri Gerasimov gaf, was een teken dat de vorige bevelhebber te dicht bij Prigozjin stond. Een te machtige Prigozjin kan gevaarlijk zijn voor Poetin. Tegelijk laat hij hem ook doen om te tonen: kijk, je bent beter af met mij anders komt die gekke man aan het hoofd. Het is een heikele situatie.”

Wagner is ook actief in Afrika. Spelen ze daar ook een rol in de grondstoffenhandel die Poetin aan cash helpt?

“In Rusland zijn zulke veiligheidsoperaties en financiële stromen altijd vermengd. Naast de geopolitieke invloed in Afrika zijn Wagners operaties erop gericht om toegang te krijgen tot grondstoffen, zoals diamanten. Ze verdelen hun buit dan met het Kremlin of misschien de GRU, de militaire inlichtingendienst waarin Wagner historisch wortelt”.

Probeert Wagner ook via Antwerpen diamanten uit Afrika te verkopen?

“Dat weet ik niet, maar als een draaischijf voor de globale diamanthandel moet Antwerpen zeker beducht zijn voor Russische schaduwtransacties via tussenpersonen.”

Rusland onderneemt nu ook militaire marineoefeningen met Zuid-Afrika. Heeft ook dit te maken met ertsenhandel?

“Het is een interessante ontwikkeling, maar ze verbaast me niet. De reden is historisch en economisch. De Sovjetunie stond historisch dicht bij een deel van de Zuid-Afrikaanse antiapartheidsbeweging, die ze steunden tijdens de Koude Oorlog. Russische miljardairs zoals Viktor Vekselberg hebben er veel mijnrechten verworven. Het land is een belangrijke buitenpost voor Russische oligarchen geworden.”