‘Mijn besluit is: Poetin heeft géén buitenlandse vrienden meer’: Rusland-kenner Mark Galeotti

Mark Galeotti (58) was 14 toen hij in 1980 voor het eerst Leningrad (nu Sint-Petersburg) bezocht tijdens een uitstap met zijn moeder. Sindsdien liet het land hem niet meer los. Hij specialiseerde zich zijn hele volwassen leven als historicus in het doorgronden van het Russische machtsapparaat, waaronder het Kremlin, de veiligheidsdiensten en het leger. Daarom is hij een veelgevraagde analist in Engelstalige media, van The Guardian tot The Spectator.

Zijn laatste boek Poetins oorlogen is een eyeopener voor wie wil weten waarom Poetin niet leerde uit zijn voorbije oorlogen, zich vergiste, en zich blijft vergissen in Oekraïne. Galeotti sprak hiervoor met tientallen Russische militairen tot de Russische staat hem “voor onbepaalde duur” verbande in juni vorig jaar.

“Ik moet Poetin overleven voor ik terug kan keren maar dat zal nog wel gebeuren, te zijner tijd”, zegt hij, als we hem spreken net nadat hij weer is verhuisd naar het VK, waar hij werkzaam is als zelfstandig inlichtingenconsultant en ereprofessor aan het University College London.

Oekraïne is omsingeld in Bachmoet na onophoudelijke Russische aanvallen. Wat betekent dit voor het conflict?

“De Russen zouden erg graag een grote doorbraak forceren maar dat vind ik eerder onwaarschijnlijk. Dit offensief is niet de grote mokerslag, het is eerder peilen naar de slagkracht van de tegenstander. Bachmoet wordt nu mogelijk opgegeven door de Oekraïners maar dat doet geen afbreuk aan hun capaciteit om elders aanvallen af te slaan zonder een beroep te moeten doen op hun reserves.

“Tegelijk is dat voor de Russen nog van weinig tel. Ze verwachten niet meer om deze oorlog nog op het slagveld te winnen. Ze willen er een uitputtingsslag van maken én signaleren aan het Westen dat dit zolang zal duren als zij willen. Ze willen een krachtmeting aangaan met als inzet de vraag of het Westen bereid zal blijven om maandelijks miljarden euro’s, dollars en ponden te investeren om Oekraïne op de been te houden. Het is voor ons een politieke oorlog geworden, in dat opzicht.

“Voor Oekraïne is zo’n uitputtingsslag gevaarlijk. Daarom zie ik ze zeker een poging doen om door de Russische linies te breken, eens ze voldoende tanks hebben om een moderne gemechaniseerde brigade als speerpunt te gebruiken. Alleen zo kunnen ze het momentum terugwinnen en tonen dat dit conflict eindig is.”

Hoe kan Oekraïne de Russische frontlijn doorklieven?

“Als je een groot strategisch effect wil bereiken zou een aanval op Melitopol steek houden. Maar de Russen weten dat ook. Oekraïne was al slim in het misleiden van de invasiemacht. Mogelijk doen ze dus iets heel anders. Ik sluit niet uit dat er zelfs een aanval komt op de door Rusland geannexeerde steden Donetsk of Loehansk. Maar het krachtigste effect zouden ze bereiken door de landcorridor tussen de Russische grens en de Krim te breken, zodat het schiereiland moeilijker verdedigbaar wordt en afhankelijk is van de kwetsbare brug.”

Kan Oekraïne de Krim zelf innemen, want ze beschoten het al?

“Tussen individuele beschietingen en de Krim innemen ligt een hemelsbreed verschil. Het is erg moeilijk omdat je via het land door een relatief smalle trechter naar het schiereiland moet, zwaar verdedigd door de Russen die er ook lokale aanhangers hebben. De Krim is volgens mij de enige echte rode lijn voor Poetin. Het risico is dat hij dan grootschalig escaleert. Daarom adviseert het Westen president Zelensky om niet te proberen de Krim in te nemen.”

Dreigt Poetin de inname van de Krim te zien als ‘existentiële dreiging’, wat in de Russische nucleaire doctrine de inzet van kernwapens rechtvaardigt?

“Poetin houdt niet van beslissingen nemen. Hij neemt ze altijd zeer traag, en laat. Als hij tot een razendsnelle beslissing wordt gedwongen, neigt hij te panikeren en te overreageren. De mogelijke inname van de Krim kan volgens mij zo’n moment zijn om te dreigen met de inzet van een klein tactisch kernwapen, omdat hij het als een existentieel moment zou zien - hetzij eerder voor hemzelf, dan voor zijn land.”

In uw boek citeert u in dat verband een gesprek met een Russische defensiewetenschapper die zegt dat het voor Rusland een optie is om een land te bedreigen met een verwoestende, nucleaire aanval op een stad als ze niet demilitariseren of land afstaan?

“Die uitspraak heeft me toen verrast. Tegelijk wil ik die dreiging ook relativeren. De Russische tactische kernwapens zijn niet eens getest geweest sinds het einde van de USSR. Niemand van hun militaire ingenieurs heeft er praktische ervaring mee. Ze kunnen enkel afgaan op handleidingen in de hoop dat die stokoude kernbommen nog werken. Daarna moeten ze hen verplaatsen van een van de twaalf arsenalen in hun land, wat onze satellieten zouden zien, en wat onze leiders in staat zou stellen meteen druk uit te oefenen. Ook China en India gaven aan dat het doorbreken van het nucleaire taboe ook hen zeer kwaad zou maken. Er is dus geen politieke meerwaarde voor Poetin om ze in te zetten. Poetin is sluw maar niet gek. Ik zie in hem geen fanaticus die de wereld in brand zal zetten.”

In zijn speech vorige week schortte Poetin niettemin het New START-verdrag met de VS op. Waarom deed hij dat nu?

“Poetin blijft het nucleaire thema vooral gebruiken als een politiek wapen tegen het Westen. Telkens als hij dat doet schrijft wel ergens iemand in het Westen een opiniestuk dat de situatie te gevaarlijk wordt, we druk moeten uitoefenen op Kiev opdat we een lelijk akkoord sluiten met Rusland. Daar is het hem om te doen. Hij wil er angst en verdeeldheid mee zaaien. Het daadwerkelijke risico vind ik nog steeds onevenredig met de gebruikte retoriek.”

In uw boek beschrijft u uitvoerig hoeveel conventionele vuurkracht Rusland nog heeft. Toch stort dit militair apparaat in Oekraïne voor onze ogen ineen. Hoe komt dat?

“Een samenloop van omstandigheden. We mogen de catastrofale impact niet onderschatten van de vroege verliezen die Rusland leed na de invasie vorig jaar, door een strategie die Poetin en zijn veiligheidsdiensten oplegden zonder voorbereiding. Veel van de beste Russische strijdkrachten werden verspild in de eerste weken van een oorlog.

“De tweede reden is dat de politieke inmenging voortduurt. Poetin heeft nog steeds niet de les geleerd die Stalin leerde: je moet de generaals generaal laten zijn. Al drie keer werd de leiding van het offensief vervangen. Zelfs stafchef Gerasimov is nu enkel in naam commandant van de Verenigde Strijdkrachten in Oekraïne. In de praktijk is zijn controle erg beperkt over Wagner-troepen, over de Nationale Garde, over de Tsjetsjeense Kadyrovski’s, milities uit afgelegen republieken.

“Daarom ontstaat soms de indruk dat niemand in Moskou het inzake Oekraïne echt voor het zeggen heeft. Er is een duidelijk gebrek aan een coherente visie voor deze oorlog. Het Russische opperbevel vecht deze oorlog met een hand op de rug gebonden. We zien nu hoe de chaos van het politieke Poetin-systeem zich nu ook aftekent op het slagveld.”

‘Ons leger glijdt af naar een wereld van georganiseerde misdaad’, citeerde u een Russische journalist al in 1994. Is Wagner daar een voorbeeld van?

“Ja, Wagner is de strijdende arm van Prigozjins Concord-zakenimperium, dat politieke strategen, bankiers en soldaten omvat. Prigozjin biedt een one stop shop aan voor dictators, van Rusland en Syrië tot Afrika. Sommige van hun activiteiten zijn legaal, sommige zijn moreel problematisch, andere volstrekt illegaal. Ze tonen dat Rusland nog steeds een land is waar de wereld van politiek beleid, zaken en misdaad in elkaar overvloeien.”

U schrijft ook over Eenheid 29155 van de militaire inlichtingendienst GU, een speciale afdeling voor moord en ondermijning. Zij speelden een sleutelrol in de ‘grijze zone’-oorlogen, zoals de vergiftiging van de Skripals. Zijn ze nu actief in NAVO-lidstaten?

“Zoals ze na 2014 een Tsjechisch munitiedepot opbliezen is het opvallend dat Rusland dit soort sabotageacties tegen bevoorradingsroutes voor Oekraïne tot nu niet heeft ondernomen, op enkele cyberaanvallen na. Poetin is zeer voorzichtig geweest naar de NAVO toe, hij zou weleens meer gedurfd kunnen worden als hij in het nauw zit. We moeten daarom aandachtig blijven, al werd de slagkracht van deze eenheid door uitwijzingen van ambassadepersoneel en strengere visaregels voor Russen veel kleiner. Ze kunnen wel nog bevriende misdaadgroepen inschakelen.”

Westerse leiders zijn nu bezorgd over het ontstaan van de zogeheten ‘Draak-Beer-alliantie’ tussen Rusland en China. Toch noemt u beide vooral ‘frenemies’, met meer tegengestelde belangen dan gedeelde?

“Als het ooit tot een pact komt tussen Peking en Moskou zal het in de toekomst zijn en zal Rusland een vazal worden van China. Ik vind het vooral opvallend hoe terughoudend China tot dusver is geweest met steun aan Rusland.”

Tegelijk wordt gevreesd dat China munitie zal leveren aan Rusland?

“Ik denk niet dat dit erg ver zal gaan. Als het al gebeurt, dan zullen er wellicht artilleriegranaten uitgevoerd worden van China naar Noord-Korea en van daaruit als ‘Noord-Koreaanse’ munitie naar Rusland gaan. Er kan dan een effect zijn op het slagveld, hetzij beperkt. De Chinezen geven de Russen geen cadeaus. Dit is een van de problemen voor Poetin. Het viel me eerder ook al op dat Iran slechts een oud type drone wou leveren aan Rusland, geen moderne. Mijn besluit is: Poetin heeft geen buitenlandse vrienden meer.”

U schrijft ook: ‘De conclusie in Moskou moet juist zijn dat de enige serieuze dreiging voor hun territoriale integriteit niet van de NAVO komt maar van China.’

“Ja, China zal niet proberen om Siberië te stelen van Rusland maar zal er opkopen wat het wil. Ook zie ik een risico dat beide landen gaan botsen over invloed in Centraal-Azië. Het echte risico voor Rusland is dus eigenlijk een onzichtbare, onuitgesproken afscheiding van alle gebieden ten oosten van de Oeral. Technisch zullen zij nog de Russische vlag laten wapperen, in de praktijk kijken en luisteren ze nu al naar wat er in Peking gebeurt.”

Wat betekent deze nieuwe breuklijn voor ons in Europa?

“Een sleutelles die ik zou trekken is dat we te veel gefocust zijn op het Rusland van Poetin, maar te weinig op het Rusland van na Poetin. Veel gewone Russen steunen deze oorlog niet. We doen niet genoeg om strategisch na te denken hoe we kunnen voorkomen dat de volgende generatie Russen ons ziet als vijanden, het narratief dat Poetin hen nu al jaren inpepert. Met sommige sancties, zoals op geneesmiddelen, spelen we nu Poetin in de kaart. Dat maakt het ook minder aannemelijk dat ze in de toekomst met ons willen samenwerken dan met China, in wiens armen we ze drijven. De meeste Russen met wie ik nu contact heb zijn nochtans veel bezorgder om de invloed van China dan om die van Europa. De macht om Rusland al dan niet in China’s handen te laten vallen ligt dus bij ons.”

U wijst er terecht op dat Poetin en zijn Kremlin-kring snel oud worden. Een nieuwe generatie trappelt aan de zijlijn. Zullen zij gematigder zijn?

“De volgende generatie Russische leiders zullen niet noodzakelijk aangename mensen zijn, nee. Het zullen wellicht ook kleptocraten en opportunisten zijn maar wel pragmatici, denk ik. Ik denk aan premier Michail Misjoestin en de burgemeester van Moskou, Sergei Sobyanin. Zijn deze zakelijker politici geïnteresseerd in Rusland als grootmacht? Nee, wel in de capaciteit om kapitaal te onttrekken uit het eigen land en te investeren in het buitenland. Voor hun generatie is deze oorlog slecht. Zij zullen minder confronterend zijn, want zij willen hun jacht opnieuw aanmeren in het zuiden van Frankrijk en hun kinderen naar Amerikaanse universiteiten sturen.”

Acht u hen in staat nog in opstand te komen tegen Poetin?

“Daar zou een echt crisismoment voor nodig zijn. Het Poetin-systeem is nu nog veilig maar wordt toch brozer. We zien door de oorlog nu al een uitholling van de middelen van de Russische staat. Er kan dus plots in Rusland een systeemcrisis ontstaan; dat kan de instorting zijn van het Oekraïense front, een ziekte van Poetin, een economische crisis, een natuurramp. De Russische staat en de loyauteit van de elite zal vroeg of laat getest worden.”

Poetins oorlogen, van Tsjetsjenië tot Oekraïne, Mark Galeotti, Prometheus, 400 p., 25 euro (vertaald in het Nederlands door Mario Molegraaf).