Zes historici blikken terug op ‘Het verhaal van Vlaanderen’: ‘Hopelijk wordt dit niet in het onderwijs gebruikt’

Michèle Corthals (UAntwerpen): ‘Vrouwen waren enkel slachtoffers of toeschouwers in de eerste zeven afleveringen’

“Ik ben fan van historische reeksen en Het verhaal van Vlaanderen was prachtig in beeld gebracht, maar het entertainmentgehalte nam vaak de overhand. Daardoor was er niet altijd voldoende ruimte voor analyses en duiding bij de historische waarde van verhalen. Toen de thema’s die ik goed kende aan bod kwamen, kon ik maar moeilijk voorbij de inconsistenties en de eendimensionaliteit kijken.

“Ik stoorde me enorm aan de manier waarop de reeks vrouwen in beeld brengt. In de eerste zeven afleveringen van de reeks zijn zij telkens toeschouwers of slachtoffers van de gebeurtenissen. Die mannelijke blik bevestigt het voorbijgestreefde idee dat zij geen rol spelen in de geschiedenis, terwijl een boek als Wijvenwereld van historicus Jelle Haemers aantoont dat zij zich bijvoorbeeld ook al in de middeleeuwen lieten gelden in elk aspect van de samenleving. Er is in de reeks wel sprake van vrouwelijk leiderschap, maar je komt als kijker niet te weten wat dat inhoudt. De vergelijking tussen Maria van Bourgondië en prinses Diana verraadt zo een beperkte kijk op vrouwen in publieke functies. Alsof het sowieso een people’s princess en een moederfiguur moet zijn.

“De figuren die in de reeks aan bod komen, lijken ook vaak geïsoleerd te zijn van de periode waarin ze eigenlijk leefden. Zo is er aandacht voor het verhaal van Emilie Claeys, die zich aan het eind van de negentiende eeuw inzette voor vrouwenrechten. Alleen wordt er niets gezegd over de feministische golf die toen bezig was en waarbij andere vrouwen zich onder meer inzetten voor de toegang tot middelbaar en hoger onderwijs. Het is fantastisch dat een mooi vormgegeven reeks als Het verhaal van Vlaanderen gedraaid wordt, maar het is ook belangrijk welke verhalen je precies uitkiest en hoe je ze precies vertelt.

“De analyse ontbrak vaak in het programma en dat is jammer. Net door die analyse van historische gebeurtenissen kan je mythes doorbreken en constructies blootleggen. De mythevorming over de collaboratie door de Vlaamse Beweging na de Tweede Wereldoorlog, bijvoorbeeld. Die was bepalend voor de herinnering aan de oorlog in Vlaanderen, maar er wordt met geen woord over gerept.”

Herman Van Goethem (UAntwerpen): ‘Hopelijk wordt dit niet in het onderwijs gebruikt’

“Ik beschouw Het verhaal van Vlaanderen als een amusementsprogramma met enkele leuke geschiedkundige weetjes. De kostuums en sets zijn mooi, en alles wordt met humor in beeld gebracht. Als Tom Waes zelf zo’n programma maakt, kan dat perfect. Maar voor een productie waar de Vlaamse regering in investeert, had het iets meer moeten zijn. Het doet me denken aan de plakboeken van ’s Lands glorie met daarin mooie beelden van geschiedkundige figuren. Alleen is geschiedenis meer dan louter verhalen vertellen. Het gaat ook over vragen stellen en tonen hoe je vanuit een bepaalde benadering gebeurtenissen kan analyseren en verklaren. Dit programma gaat onder de lat van wat geschiedenis is en daarom hoop ik dat het niet in het onderwijs gebruikt zal worden.

“Het programma biedt weinig ruimte voor fijnmazige analyses. In de laatste aflevering komen op 45 minuten tijd zowel de Tweede Wereldoorlog, de gevolgen van mei ’68, stemrecht voor vrouwen als migratie aan bod. Je begrijpt dat een belangrijk thema als de collaboratie dan op enkele minuten afgehandeld wordt. Zo’n programma kan diepgravender zijn wanneer de makers voor een vraagstelling kiezen die toelaat om de onderwerpen met elkaar in verband te brengen. In de laatste episode kun je zo ‘democratie’ als insteek nemen. Door de onderwerpen vanuit eenzelfde perspectief te benaderen, kun je betere analyses maken. Je kan het dan hebben over het verzet tegen de democratie in de Tweede Wereldoorlog en in mei ’68 kan je aandacht aan de vrijheid en gelijkheid besteden. In Het Verhaal van Vlaanderen ontbraken zulke kapstokken om verhalen aan op te hangen.

“Verschillende experts die aan de reeks meewerkten, waren teleurgesteld omdat slechts korte passages uit hun lange interviews gebruikt werden. Ik kan daar begrip voor opbrengen. Er komt wel nog een podcastserie over Het verhaal van Vlaanderen. Mogelijk komt die er als reactie op de kritiek op het programma. Ik vind daarom dat we in ons totaaloordeel rekening moeten houden met de kwaliteit van die podcasts.”

Koen Aerts (UGent): ‘Bekijk het als entertainment, niet als Canvas-documentaire’

“Ik leef mee met de crew van productiehuis De Mensen. Toen we elkaar tijdens de eerste brainstorm over het programma spraken, waarschuwde ik al voor de gevoeligheden. Ze wisten goed genoeg dat er kritiek zou komen. Maar wat ze de voorbije maanden over zich heen kregen, hadden ze niet kunnen zien aankomen.

“We moeten de reeks beoordelen als entertainment met historici op Eén, niet als een documentaire op Canvas. Naar mijn mening slaagden ze glansrijk in dat opzet. Eindredacteur Jesse Fabre contacteerde me veelvuldig om zaken in de reeks te bespreken, zelfs de kleinste details wou hij juist in beeld brengen. Het is eenvoudig om als expert kritiek te geven. Want hoe meer kennis je hebt, hoe meer foutjes je opmerkt. Maar die foutjes wegen niet op tegen de positieve effecten van Het verhaal van Vlaanderen. Kijk bijvoorbeeld naar de laatste aflevering. Daarin tonen de makers een maatschappij in verandering en besteden ze aandacht aan het verhaal van de gastarbeiders uit de vorige eeuw. Eindelijk, zou ik zeggen.

“De reeks bracht de geschiedenis dichter bij burgers. De loodgieter van mijn ouders wil nu met mij over de wereldoorlogen praten. Is dat niet geweldig? Net daarom moeten historici de reeks toejuichen, niet afbreken. De gewone man moet na al die weken toch echt denken: waar zeuren al die historici en journalisten eigenlijk over?

“Neem bijvoorbeeld de aanhoudende discussie over de zogezegde politieke invloed op de reeks. Daar valt veel over te zeggen, maar ik weet absoluut zeker dat de redactie op geen enkel moment, op geen enkele manier concessies deed door eventuele politieke druk. Daar steek ik mijn hand voor in het vuur. ‘Vlaanderen’ stond inderdaad zeer specifiek in de titel, maar dat was ook zo bij De bevrijding van Vlaanderen (documentairereeks van Arnout Hauben uit 2020, red.). Toen kraaide daar geen haan naar.”

Bram De Ridder (KU Leuven): ‘Telkens wanneer ze ergens een stamp uitdelen, maken ze het in een andere scène weer goed. Slim gezien’

“Ik vond de laatste aflevering leuk en ontspannend, maar entertainment stond duidelijk weer op de eerste plaats. De makers behandelden de Tweede Wereldoorlog genadeloos snel, maar ze besteedden wel veel aandacht aan het verhaal van Waes’ familie. Zo ging er kostbare tijd verloren die je bijvoorbeeld ook aan de oorlog of de complexiteit van migratie kon besteden.

“Zelf ben ik gespecialiseerd in de zeventiende eeuw, net die kwam nauwelijks aan bod. Ik snap dat de makers binnen het collectieve geheugen van de Vlaming wilden werken, maar een sprong van het begin van de Tachtigjarige Oorlog naar Napoleons tijd is wel zeer groot. Op die manier negeer je bijvoorbeeld de aartshertogen Albrecht en Isabella, onder wie ons gebied voor het eerst onafhankelijk werd. Zo mist elke historicus wel enkele elementen uit zijn of haar periode van expertise. Dat is zonde, maar de programmamakers moesten nu eenmaal keuzes maken.

“Al waren enkele keuzes gewoonweg slecht en oubollig. In aflevering zes, bijvoorbeeld, was alles de fout van religie. Die visie lieten we al enkele decennia geleden achter ons, een flater vind ik. Hetzelfde geldt voor de Galliërs en de Romeinen, ook daar gaf men irrelevante informatie. Soms deed men het wel zeer goed, over de Guldensporenslag bijvoorbeeld kregen we als kijker interessante, recentere visies.

“Zwakke passages wisselden sterke passages dus af doorheen heel de reeks. Ik geef Het verhaal van Vlaanderen als wetenschapper dan ook maar een zes op tien. Dat komt vooral door het veel te traditionele denkkader, het tekort aan moderne inzichten en het voortdurend zondigen tegen de chronologie. Als specialist toegepaste geschiedenis geef ik twee punten meer: de sterke passages zorgden uiteindelijk voor zeer interessante discussies. Ook dat mag gezegd worden.

“Ik ben er niet helemaal uit of ik had willen meewerken. Elke expert die input geeft, brengt onze geschiedenis dichter bij de burger. Maar door mee te werken doe je de rechtse partijen binnen de Vlaamse regering een plezier. Die afweging vind ik bijzonder moeilijk. De politieke gevoeligheid voel je als kijker, het beïnvloedde zonder twijfel enkele keuzes, vooral dan in de laatste aflevering. Telkens wanneer ze ergens een stamp uitdelen, helen ze die in een andere scène. Slim gezien.

“Je kan dus best veel commentaar geven. Mijn collega’s deden dat de voorbije weken ook met zeer zware woorden. Maar een productiehuis dat erin slaagt 38.000 jaar in 500 minuten samen te vatten en zo anderhalf miljoen kijkers boeit, verdient veel respect.”

Tina de Gendt (historica en migratie-expert): ‘Aangetoond hoe moeilijk het werk van historici is’

“Het was een terechte keuze om migratie een centrale rol te geven in de laatste aflevering. Voordien werd de migratiegeschiedenis zelden bekeken als ‘ons’ verhaal, daar brengt de reeks nu verandering in. We hebben over dit deel van ons verleden zo goed als geen gemeenschappelijke kennis en dat merk je in de laatste aflevering. De makers moesten simpele beelden tonen, dat hadden ze naar mijn mening toch tenminste eens mogen vertellen aan de kijker.

“Heel wat bronnen geven heel uiteenlopende informatie, bovendien staat het onderzoek naar migratie ook echt nog in zijn kinderschoenen. Ik ben blij dat het thema uiteindelijk aan bod komt, maar het had er al veel vroeger over moeten gaan. Nu lijkt het een recent fenomeen, maar migratie speelt hier al een belangrijke rol sinds de prehistorie. Dat had naar mijn gevoel wat duidelijk benoemd en getoond mogen worden. De migratie ís het verhaal van Vlaanderen.

“In die zin is de titel misleidend. ‘Tom Waes zoekt een verhaal van Vlaanderen’ was correcter geweest. Maar die zoektocht apprecieer ik: hij zoekt samen met de kijker naar de waarheid en naar bronnen. Ook al gaat hij daarbij zelf soms kort door de bocht, hij toont aan hoe moeilijk het werk van historici is.

“Net omdat we zo weinig weten over migratie was het een slimme keuze om de familie van Tom Waes als rode draad te gebruiken. Hij vertelt het verhaal zoals hij het te horen kreeg: via die reportage over de Seefhoek. Het perspectief is daardoor heel Antwerps en daar kan je wel wat commentaar op hebben. Want de migratie verschilde in Vlaanderen heel erg van stad tot stad. De twee gastarbeiders bijvoorbeeld worden hier nogal passief voorgesteld, maar er waren evengoed pioniers die heel actief opkwamen voor hun rechten. Ook vrouwen speelden in Vlaanderen van in het begin een belangrijkere rol dan de aflevering doet uitschijnen, idem voor de tweede generatie.”

Karel van Nieuwenhuyse (hoofddocent KULeuven): ‘Eén of twee figuren zorgen aflevering na aflevering voor een (r)evolutie. Dat is een enorme vereenvoudiging’

“Als verantwoordelijke voor de lerarenopleiding geschiedenis kijk ik vanuit een onderwijsperspectief naar Het verhaal van Vlaanderen. Ik hoorde de voorbije weken waaien dat we de reeks zouden kunnen gebruiken in lagere scholen. Dat vind ik een verschrikkelijk slecht idee. Ondanks enkele sterke passages in bijvoorbeeld aflevering één blijft het puur entertainment, waar niets mis mee is. Maar dat maakt het ongeschikt voor het onderwijs. De makers vereenvoudigen alles en geven weinig uitleg bij bronnen of belangrijke keuzes. Eén of twee figuren zorgen aflevering na aflevering voor een (r)evolutie. Dat is een enorme vereenvoudiging van de geschiedenis die niet bijdraagt tot de essentie van ons onderwijs, het begrijpen van informatie.

“Een andere reden waarom de reeks geen plaats heeft in een klaslokaal is de beoordelende maar vooral veroordelende toon van Tom Waes. Voortdurend zegt hij zaken als ‘dat was erover’ of ‘niet te geloven’, een benadering vanuit hedendaagse waarden en normen. Dat staat het historisch denken van kinderen in de weg.

“Daarnaast doet Het Verhaal van Vlaanderen me ook denken aan het zogenaamde Pygmalion-effect (waarbij leraren, soms onbewust, lagere verwachtingen hebben van bepaalde leerlingen en zo de prestaties sturen, red.). De makers gaan uit van een dom doelpubliek en leggen de lat daarom te laag, anders zou de Vlaming het toch niet begrijpen. Die anderhalf miljoen kijkers snappen nochtans wel dat bronnen elkaar soms tegenspreken, hoor.

“Ook de politieke invloed is ontegensprekelijk aanwezig. Ze bouwen bijvoorbeeld vaak preventief stiltes in. Zo omzeilen de makers heel wat heikele kwesties, zoals de opkomst van extreemrechts en het ontstaan van de taalgrens. Men wou de communautaire discussie koste wat het kost uit de weg gaan, net als de rechts-linksdiscussie. Dat is jammer. Geschiedenis moet inzicht geven in hoe dingen vroeger liepen en de gevoeligheden van vandaag beïnvloeden. En daar hoort onder meer de communautaire discussie bij.

“Het gaat ook voortdurend over ‘wij’. In aflevering drie zegt Tom Waes bijvoorbeeld: ‘Toen wij hier bij ons allemaal christelijk werden.’ Hoe asociaal kan je een zin formuleren? Je zult maar een derde generatie nieuwkomer uit Turkije zijn. Dan behoor je plots niet meer tot die ‘wij’. Zo een identitaire benadering vind ik enorm gevaarlijk, ook al was ze waarschijnlijk niet zo bedoeld. Het woordje ‘Wij’ klopt gewoon niet in historische context, niemand was erbij toen ze in 1302 wonnen van de Fransen.”