Hebben insecten cultuur? Hommels lossen raadsels op door van elkaar te leren
Hebben insecten cultuur? Een onderzoek naar het leergedrag van hommels lijkt daar alleszins wel op te wijzen. Ze zijn in staat om puzzels op te lossen door te kijken naar het gedrag van soortgenoten en dat te kopiëren. Net zoals mensen, apen en vogels kunnen ze dus "sociaal leren". "Dit is een dier met een brein zo groot als een speldenknop. En toch kunnen ze gelijkaardige resultaten halen", zegt onderzoeker Alice Bridges.
Sociaal leren is een begrip uit de psychologie. Het is leren door te kijken hoe anderen iets doen en te zien welke gevolgen dat gedrag heeft. Is het succesvol, nemen we dat over, is het nadelig, dan niet. Cultuur verwijst in de basis naar sociaal geleerd gedrag dat gedeeld en doorgegeven wordt in een groep. Tot halfweg de 20e eeuw dacht men dat dat iets unieks menselijks was. Intussen is het ook al aangetoond bij dieren, zoals chimpansees en vogels. Denk aan het gebruik van gereedschap om aan voedsel te raken of een migratieroute.
Ook bij insecten is sociaal leren vastgesteld. De "dans" van honingbijen om aan nestgenoten duidelijk te maken waar voedsel te vinden is, en op welke afstand, bijvoorbeeld. Maar hoe zit dat met hommels? Het was de vraag die Alice Bridges, onderzoeker in gedragsbiologie bij dieren aan de Queen Mary University in Londen, zich stelde voor haar doctoraatsonderzoek.
Ze trainde eerst enkele hommels om een puzzel op een specifieke manier op te lossen. Vervolgens plaatste ze de getrainde bijen in verschillende kolonies, samen met de puzzel. De niet-getrainde hommels in de kolonies leerden de puzzel op dezelfde manier oplossen als de getrainde hommel. Ze keken naar de manier waarop de "slimme" hommel het probleem oploste. Sociaal leren dus.
"Rode" en "blauwe" hommels
Hoe ging het onderzoek precies in zijn werk? Bridges ontwierp met plexiglaasjes een zogenoemde puzzelbox, een afgesloten doosje, met een suikerige oplossing in. Een lekker goedje waar hommels maar al te graag van smullen. Ze moesten daarvoor wel het deksel van het doosje zien te openen. Dat kon op twee manieren. Duwde de hommel tegen een rood hendeltje, draaide het deksel in de ene richting open, duwde ze op een blauw hendeltje, draaide het in de andere richting open.
Bridges trainde eerst enkele hommels om het deksel te openen. Aan de ene leerde ze het rood hendeltje aan, aan de andere het blauwe. Na een tijdje hadden de dieren door hoe het trucje werkte en hoe ze aan hun beloning, de suikeroplossing, geraakten.
Vervolgens plaatste Bridges de "rode" en de "blauwe" hommels in aparte kolonies. Samen met een puzzelbox met zowel een rood als een blauw hendeltje. Wat bleek? In kolonies met een "rode slimme hommel" gebruikten de andere hommels vooral het rode hendeltje. En andersom: in kolonies met een "blauwe slimme hommel" gebruikten soortgenoten het blauwe hendeltje.
Het effect is sterk: volgens de onderzoekers kozen de hommels in 98 procent van de gevallen de methode van "hun" hommel. Zelfs nadat niet-getrainde hommels in de kolonies ontdekt hadden dat er ook een alternatieve manier bestond om het doosje te openen, bleven ze de methode van de "slimme" hommel in hun kolonie gebruiken.
BEKIJK - Deze hommels kiezen voor het blauwe hendeltje:
BEKIJK - Deze hommels kiezen voor het rode hendeltje:
Wat als er geen slimme hommels zijn?
Bridges zette ook "rode" en "blauwe" hommels samen in een kolonie om te zien wat het effect was. De niet-getrainde hommels leerden in eerste instantie om de twee methodes te gebruiken, maar ontwikkelden gaandeweg een voorkeur voor een van de twee, die dan door de hele kolonie werd overgenomen.
Bridges plaatste de puzzelbox ook in kolonies zonder getrainde hommels. Ze stelde vast dat ook daar enkele hommels wel leerden hoe ze het doosje konden openen, maar dat gebeurde veel minder efficiënt, betrouwbaar en duurzaam. Het lukte hen een of twee keer, maar daarna niet meer.
Kopieergedrag
Voor Bridges en haar team levert het onderzoek voldoende aanwijzingen voor sociaal leren en cultuur bij hommels op. De niet-getrainde hommels leerden het gewenste gedrag ("hoe kom ik aan die suikeroplossing?") door te kijken naar het gedrag van anderen, en niet door zelf de oplossing te ontdekken.
Dit is een dier met een brein zo groot als een speldenknop. En toch kunnen ze gelijkaardige resultaten bereiken als apen of vogels.
"De hommels kopieerden vooral het gedrag van de getrainde dieren, zelfs toen ze per toeval ontdekten dat het ook op een andere manier kon. We zagen een aangeleerde gedragstendens zich verspreiden én onderhouden in de kolonies. Dit is een dier met een brein zo groot als een speldenknop. En toch kunnen ze gelijkaardige resultaten bereiken als apen of vogels", zegt Bridges aan Scientific American.
Cultuur, niet zo ongewoon?
"Niemand heeft ooit echt cultuur bij ongewervelden bestudeerd. Zelfs niet bij hommels, die sociale insecten zijn en heel veel tijd samen doorbrengen", zegt Bridges aan de Amerikaanse nieuwszender NPR. "Hun gedragingen horen bij de meest ingewikkelde en complexe in het dierenrijk. Toch gaan de meesten ervan uit dat hun gedrag voornamelijk gestuurd worden door aangeboren factoren."
Misschien is cultuur geen toppunt van kennis dat slechts een paar soorten hebben.
Omdat hommelkolonies doorgaans de winter niet overleven, is de kans klein dat gedragingen (cultuur) kunnen worden doorgegeven van generatie op generatie. Bridges wil in de toekomst onderzoek doen naar sociaal leren en cultuur bij insecten die in meerjarige kolonies leven, zoals steekloze bijen (bijen zonder angel).
Bridges stelt dat cultuur misschien niet zo ongewoon is als wij denken. "Misschien vraagt het geen uiterst complexe cognitieve mechanismen. Misschien is het geen toppunt van kennis dat slechts een paar soorten hebben. Misschien is het eigenlijk wel heel wijdverspreid."