Tien jaar paus Franciscus: van hervormer tot bewaker van de eenheid in de Kerk

Met Jorge Mario Bergoglio, die de pausnaam Franciscus aannam, kwam exact 10 jaar geleden een onverwachte naam op de stoel van Petrus te zitten. Alhoewel. Een conclaaf eerder, dat de conservatieve Duitse ras-theoloog Ratzinger tot paus uitriep, was zijn naam al opgedoken in “de lijstjes”. 

Maar het Vaticaan leek nog niet klaar voor hem én voor een eventuele omwenteling. Vroeger dan verwacht -omdat Benedictus XVI stopte als paus- werd Bergoglio, de zoon van Italiaanse migranten, dan toch naar voor geschoven. Het conclaaf besliste snel, hij moest de man worden die het Vaticaan en bij uitbreiding de Wereldkerk een nieuw, modern en aantrekkelijk elan moest geven. Is dat gelukt?

Het antwoord is jezuïtisch te noemen, zo je wil: "ja" én "neen". Ten eerste omdat oordelen over zijn beleid niet met één en dezelfde score te doen valt, er zijn te veel deelaspecten. Ten tweede omdat het gewoon zo is: in zekere zin is hij een revolutionair, op andere vlakken is hij een bewaker van de klassieke leer.

Voor mij is het meest beklijvende en bijblijvende beeld van Franciscus, dat van een oude, gebogen en geslagen man die in de gutsende regen op het Sint-Pietersplein in Rome een buitengewone "Urbi et Orbi" uitsprak, in tijden van corona, eind maart 2020. 

Door de pandemie, de gesel die de hele wereld sloeg, achtte de paus het nodig om uit te spreken wat anders op hoogdagen als Pasen of Kerstdag gebeurt. Het beeld -uiteraard goed beredeneerd door de Vaticaanse regisseurs- ging de wereld rond en toonde Franciscus zoals hij al 10 jaar lang overkomt: betrokken, bezig met de mensen, meer en breder dan enkel ‘zijn’ gelovigen, fragiel en pastoraal. 

Wellicht is dat wat hem het meest markeert, wat het meest zal bijblijven: dicht bij de mensen, gewoon, een pastoor gebleven. Verre van een wijsneuzerige theoloog. De anekdotes zijn genoegzaam bekend: dat hij in een suite in Domus Santa Marta woont, niet in de voor pausen voorziene residentie, dat hij gewoon samen met de andere bewoners eet in de refter, dat zijn polshorloge tweedehands is, dat hij niet in luxewagens wil rondgereden worden en zo meer. 

Het is de paus van de eenvoud, die ook wil dat alle betrokkenen (van pastoors tot bisschoppen en kardinalen en personeel) dat eenvoudige omarmen. Gedaan met de luxe, de uitwassen en de verschillende maten en gewichten.

Die eenvoud heeft hij ook willen doortrekken in de hervormingen van de Curie. Jarenlang de plek voor verrijking, machtszucht, machtshonger en machtsmisbruik, Franciscus heeft elke dicasterie van de Curie (vergelijk het met ministeries) aangepakt, de mensen van zijn voorkeur geplaatst, oude, verstarde bazen vervangen, hij heeft leken binnengebracht én ook vrouwen. 

Wie volgens hem niet paste, is verwijderd. Misschien wel met als exponent de machtige kardinaal Becciu, die ietwat te veel met de handen in de pot met goud had gezeten, bezig was met immobiliën, en geld vergaren… "basta" en "extra omnes". En de Vaticaanse bank, het symbool voor de duistere zaken binnen het Vaticaan, werd aangepakt en uitgekuist. Enfin, deels toch al. De stal helemaal uitmesten, is nog volop aan de gang.

Het heeft Franciscus natuurlijk ook vijanden opgeleverd. Onder hen enkele topkardinalen, uit Nederland, uit Duitsland, uit de VS, uit Afrika die zich distantieerden van hem en al jarenlang een verzetsblok vormen dat via intriges en harde woorden heel wat tegenwind biedt. 

Ook dat is het huidige probleem binnen de Kerk: hoe kan je progressieve en conservatieve meningen binnen de Kerk verenigen zonder een schisma te veroorzaken? Het is het conflict van het Europese denken tegenover de rest. Daarom is Franciscus stapje voor stapje gegaan, en in de toekomst zal dat zo blijven. Pas langzaamaan zal iedereen opschuiven naar elkaar. Een tanker als het Vaticaan keer je niet in één vlotte beweging, het gaat tergend langzaam.

Ook kregen de afgelopen jaren bepaalde vrouwen functies binnen het bestuursapparaat van de Kerk, er zitten zelfs al leidinggevenden tussen. Op dat kantelpunt staat de Kerk trouwens: wat met leken, wat met vrouwen, wat met de priesters en de diakens? 

Grosso modo kan je in de Wereldkerk drie delen onderscheiden: het intens geseculariseerde West-Europa (wie bij ons gaat nog naar de mis op zondag?), het diep gelovige, zieltjes winnende en conservatieve Azië, Zuid-Afrika en Zuid-Amerika en dan is er nog de Kerk in de Verenigde Staten, omgeven door ‘the land of the free’. Maar de Kerk wordt daar met de dag conservatiever, te linken aan de conservatieve moraal bij Uncle Sam: nieuwe wetten tegen abortussen en euthanasie, er is wapenbezit, Trumpisme… 

Franciscus wil meer vrouwen in de Kerk, zoveel is duidelijk. Hij wou daarin al verder staan dan hij nu staat. Maar opnieuw: die tanker. Hij wil ook meer leken in de Kerk. Het synodaal congres van de voorbije dagen in Frankfurt was duidelijk: zegeningen van homoseksuele relaties moeten kunnen (let wel: niét huwelijken, voor de Kerk blijft een huwelijk een voorrecht van een relatie tussen een man en een vrouw). 

Het congres wil ook vrouwen als diaken én wil het celibaat voor priesters in vraag stellen. Duidelijk is dat Franciscus dat ook wil, duidelijk is ook dat dat maar langzaamaan zal ingevoerd geraken. Maar minstens even duidelijk is dat de Kerk het zal moeten doen, of er dreigt (er is) een personeelsprobleem. De roepingen kalven af, de pastoors vallen weg, er moet elders gekeken worden. 

Franciscus creëerde (de intussen ontslagnemende) aartsbisschop Jozef De Kesel tot kardinaal. Het aartsbisdom Brussel-Mechelen leverde bijna altijd een kardinaal, nu weer, in 2016 (zoals te zien in onderstaande video).

Omdat De Kesel natuurlijk de lijn van Franciscus aanhangt: progressief, breeddenkend, pastoraal. Het toont aan wat Franciscus in al die jaren heeft gedaan. Kardinalen benoemd die van zijn lijn zijn, die van overal ter wereld komen (het belang van de Wereldkerk), meer dan 80 kardinalen “benoemde” hij intussen, dat is goed voor twee derde van het conclaaf dat ooit een nieuwe paus moet aanstellen. 

Zo bepaal je natuurlijk mee wie je opvolger zal zijn. Zo schetst de paus de contouren van de nieuwe man: van zijn lijn, wars van de oude denkers op de ivoren toren, neen, mee in het nieuwe pastorale. Breed van denken en mee met de wereld. Van overal, van alle kleuren. Het rijk van Europa (en dan vooral van de Italianen) in de groep kardinalen is definitief voorbij. Logisch ook als je bekijkt waar de Kerk tegenwoordig haar wingewesten heeft. Daar moet je op werken, leert de meest eenvoudige managementcursus.

Franciscus heeft meer dan 40 landen aangedaan tijdens apostolische reizen. Vaak landen die als katholiek kunnen bestempeld worden, maar ook landen van een andere gezindte. Misschien het meest opvallend is de reis naar de Verenigde Arabische Emiraten, waar hij als leider van de katholieken de dialoog aanging met islamieten.

Heel typisch voor de voorbije 10 jaar: de paus spreekt met andere gemeenschappen, over de geloofsgrenzen heen. In de volle overtuiging dat dialoog tussen verschillende overtuigingen iedereen het verst kan brengen, zonder te willen bekeren, zonder andere overtuigingen aan te vallen. Iets wat hem zeer veel respect heeft opgeleverd bij de anderen.  

In zijn internationaal denken was Franciscus heel scherp voor conflicten: Syrië, Jemen, Somalië, Congo, en zo veel meer, telkens weer haalde hij uit naar de oorlogspredikers. Maar zijn aversie voor de oorlog in Oekraïne, en de retoriek van de Russische president Poetin klonk nog het luidst van al. Franciscus doet en deed in het conflict wat binnen zijn mogelijkheden ligt, wou overleg met de orthodoxe kerkleider Kirill, maar echt goed is dat nog niet gelukt. Het toont ook de omzichtigheid en de diplomatie aan waarmee Franciscus moet omgaan, om langzamerhand richting een oplossing te gaan. Maar een paus is een religieuze leider, geen politieke leider en stoot in conflictbeheersing dan vaak op de grenzen van de functie. Ook al wil hij over de grenzen heen mee kunnen praten.

Geen pauselijke reis, maar symbolisch belangrijk: de paus en zijn trips naar Lampedusa, het eiland ten zuiden van Italië, in de Middellandse Zee. Oord van vluchtelingen, voor Franciscus is alles wat migratie aangaat essentieel voor zijn denken: meeleven, hoop geven, armoede aanklagen en kansen geven.

Franciscus is de paus gebleken die kiest voor de mensen, het volk, de gewone gelovigen. Hij doet niets liever dan zich te mengen onder die gelovigen, in audiënties, als hij op het Sint-Pietersplein verschijnt, tijdens zijn reizen.

De paus is weer bereikbaar en is zélf een mens. Franciscus is een zegen voor zijn eigen Kerk, hij is zélf zijn beste marketing. Groteske taak voor de Kerk is nu om de basis te blijven charmeren, om te blijven luisteren naar de mensen, om die synodale weg te bewandelen die Franciscus wil: vanuit de gelovigen wil hij beslissen, niet langer het top-downmodel van vroeger dus waarbij Rome besliste. 

Nog eens refererend naar de synodale conferentie in Frankfurt van vorige week: als dat niet wordt gevolgd, zal de Kerk verder vervreemden van de mensen, zeker in Europa, dan kan je er stilaan een rouwlintje rond hangen.

Wat ethische en relationele thema’s betreft, is Franciscus ook duidelijk: euthanasie en abortus, dat hoort niet. Daar is geen verandering in gekomen en dat moet de Kerk wellicht wel eens overdenken. Hou je dat zo of niet? Ook weer progressief tegen conservatief. Wie euthanasie of abortus praktiseert, die veroordeelt de paus op zich niet, maar leven en dood, daar kom je eigenlijk niet aan. Klassieke leer.

Homoseksualiteit idem. Franciscus is bereid tot zegenen van homorelaties (bij ons gebeurt het al en Franciscus gaat er niet tegenin), maar dat betekent niet dat huwelijken worden ingezegend. Wil de Kerk overleven, zullen andere samenlevingsvormen dan die van man-vrouw toch ook moeten herbekeken worden. De Belgische bisschoppen hebben het al langer door: je kan homoseksualiteit niet ontkennen, je kan het beter omarmen en respecteren. Logisch modern denken.

Wat dé grote ontgoocheling is van een decennium Franciscus, is de aanpak van het seksueel misbruik. Ook in dit pontificaat zijn de dossiers blijven komen, als een tsunami. De paus greep wel in door bijvoorbeeld Chileense bisschoppen ontslag te doen nemen of de invloedrijke (en recent overleden) kardinaal Pell koud te zetten, al werd hij nadien nog onschuldig verklaard door de rechter. 

Maar de indruk blijft dat Rome de vele ellendige verhalen niet meester kan, denken we maar aan de meer dan 200.000 (!) namen van slachtoffers van kindermisbruik die opdoken in Frankrijk. Franciscus wist ook niet altijd snel of gevat genoeg alles te counteren. Je voelt ook dat nog niet alles is geweten of is naar buiten gebracht, verhalen van bisschoppen en kardinalen die kindermisbruik toedekten door schuldigen te verplaatsen… neen, dit zal nog voor lang als een schaduw boven het Sint-Pietersplein in Rome hangen.

Na Benedictus XVI, die zelf is opgestapt en intussen is overleden, gonst het al lang: zal Franciscus zelf een stap opzij zetten? Enerzijds verklaarde hij dat te overwegen, recent liet hij weten daar niet direct aan te denken. Hij is heel onduidelijk daarover, blaast warm en koud, maar in het Vaticaan hoor je dat zijn agenda al vol zit de komende twee jaar. En Franciscus wil bovenal nog een grote synode opzetten om zijn Kerk nog eens meer te hervormen. Nog meer macht aan de gelovigen, minder aan de structuren. Maar ook dat wordt weer een gevecht tegen de conservatieve stromingen.

In de rand van 10 jaar Franciscus verschenen twee interessante boeken bij ons. Emmanuel Van Lierde, gewezen hoofdredacteur van het katholieke weekblad ‘Tertio’, schreef “De conservatieve revolutionair”. Van Lierde beseft dat de paus twee kanten heeft: “De vermeende tegenstelling tot zijn voorgangers klopt vaak niet. 

Er zijn stijlverschillen, maar vooral continuïteit: Benedictus XVI gaf al aanzetten tot hervormingen in de Curie waarop Franciscus voortbouwt, de Duitse paus was ook zeer ecologisch en beide pausen hekelen de wegwerpcultuur, de cultuur van onverschilligheid en de cultuur van de dood. Op sociaal vlak is Franciscus inderdaad progressief (migratie, klimaat, armoede, oorlog en vrede) en hij is ook een kerkhervormer, maar medisch-ethisch is hij even conservatief. De paus is ook een bewaker van de eenheid en de traditie van de kerk. Hij moet alle fracties bij elkaar houden.”

En er is “Tegen de stroom in”, van Vaticaanvolger Tom Zwaenepoel.  In gesprekken met 40 andere volgers schetst hij het beeld van een paus die durft ingaan tegen wat zo normaal was in Rome: 

“Bergoglio beseft dat de Kerk nieuw moet denken. Een Kerk heeft pas toekomst als ze terugkeert naar de kern van het evangelie: een ‘arme Kerk voor de armen’, een Kerk die aandacht heeft voor de periferie. Een Kerk van de eenvoud. Een Kerk die ook toegeeft dat ze zwak is, fouten maakt en hiervoor vergiffenis vraagt. De Kerk die Franciscus voor ogen heeft, is er een die barmhartig, missionair en synodaal is. En die authentiek is. Het volstaat niet te zeggen dat je gelovig, christen, katholiek bent. De wereld moet dit zien in je manier van handelen. De revolutie van de Argentijnse paus bestaat erin dat hypocrisie bij naam genoemd wordt en de ballon van de schone schijn doorprikt wordt.”

En dan dit nog, wat UGent-rector Rik Van de Walle - toch een notoire atheïst - onlangs in een panelgesprek zei: “Mocht ik weten dat hij het aanvaardt, stel ik voor om Franciscus als eredoctor te vragen. Hij spreekt aan, over alle denominaties heen, welke overtuiging je ook hebt." 

Franciscus is niet onfeilbaar en beseft dat ook. Hij is de paus van het proberen en tasten, van een hefboom tot verandering zijn en tegelijkertijd ook behoudsgezind zijn. Hij moet er ook over waken dat de grote verschillen toch beheersbaar blijven. De paus van slaan en zalven. Van beredeneerd zijn en improviseren. Maar Franciscus geeft de Kerk opnieuw een gezicht, dag na dag, maar er is nog veel werk aan de winkel van de Kerk. Heel veel werk. Nu en later.