De Krim is al 9 jaar in Russische handen: kan Oekraïne het betwiste schiereiland ooit heroveren?

"En dus keuren we het verdrag goed om de Krim en de stad Sevastopol aan te hechten bij de Russische Federatie." Met die woorden, gevolgd door een staande ovatie, kondigde de Russische president Vladimir Poetin negen jaar geleden de – illegale – annexatie van het Krimschiereiland aan.

Zo'n drie weken ervoor hadden (Russische) gewapende mannen zonder kentekens op hun uniformen het regionale parlement op het schiereiland bezet. Na een schijnreferendum waarbij 95 procent van de bevolking van de Krim voor de aansluiting bij Rusland koos en het uitroepen van de onafhankelijkheid, werd de Krim op 18 maart 2014 na 60 jaar Oekraïens bestuur weer een deel van Rusland.

Dat Poetin er destijds zo op gebrand was om het schiereiland weer in te lijven, had in de eerste plaats te maken met de machtswisseling in Oekraïne, legt Ria Laenen, Ruslandkenner aan de KU Leuven, uit. Op 23 februari 2014 werd de Russischgezinde Oekraïense president Viktor Janoekovitsj na massaal volksprotest (de Maidanrevolutie) van de macht verdreven. De nieuwe, westersgezinde machthebbers in Kiev vormden volgens Poetin een bedreiging voor de rechten van de Russischsprekende bevolking op de Krim, ruim in de meerderheid op het schiereiland.

Maar de annexatie van de Krim paste ook in een breder discours over de "Russische wereld". "Voor Poetin was de annexatie een rechtzetting van een historische fout", legt Laenen uit. Ze verwijst naar het "geschenk" van Nikita Chroesjtsjov in 1954. Naar aanleiding van de 300e verjaardag van de unie van Oekraïne en Rusland schonk de voormalige Sovjetleider het schiereiland aan Oekraïne, om de "onverbrekelijke broederband tussen het Russische en het Oekraïense volk" aan te halen.

Oekraïne was toen nog een onderdeel van de Sovjet-Unie en Chroesjtsjov kon zich toen niet voorstellen dat het ooit anders zou zijn, waardoor zijn gulle gebaar op dat moment niet zo heel veel aan de realiteit veranderde. Maar na de ineenstorting van de Sovjet-Unie en de onafhankelijkheid van Oekraïne in 1991 bleef de Krim Oekraïens en waren de Russen hun strategisch belangrijke regio en geliefde vakantieplek schijnbaar voorgoed kwijt.

Een gedachte waarmee Poetin en met hem vele Russen niet konden leven. Ten eerste is de Krim van enorm geopolitiek belang voor Rusland, met de basis van de Zwarte Zeevloot maar ook verschillende luchtmachtbasissen. Maar ook "gevoelsmatig" is de Krim enorm belangrijk voor Rusland, legt Ria Laenen uit. "Er leeft een soort Sovjetnostalgie bij een groot deel van de Russische bevolking, met een nostalgie naar de zorgeloze vakanties die vele Russen daar beleefden."

"Reizen naar het buitenland was niet toegelaten zonder een speciale toelating, dus was de Krim een van de weinige plekken waar men naartoe kon reizen voor een zonnige vakantie aan zee. Er waren ook veel zomerkampen van de communistische jeugd- en kinderbeweging in de Sovjetperiode. Die nostalgie leefde dus zeker niet alleen in het Kremlin, maar ook bij de bevolking. En vreemd genoeg ook bij jongeren die de Sovjet-Unie nooit hebben meegemaakt." Het is dan ook niet verwonderlijk dat de annexatie van de Krim de populariteitscijfers van Poetin de hoogte injoeg. "Er bestaat een heel groot draagvlak voor die Russische claim op de Krim."

Voor Poetin en voor vele Russen is de Krim altijd Russisch geweest (Russische nationalisten zien er ook de bakermat van het Russisch-orthodoxe christendom in, zie eerste kaderstukje) en zal het schiereiland dat na de annexatie ook altijd blijven. "Vanuit Russisch perspectief is de Krim verworven en Rusland is niet van plan om daarop terug te komen. Het zal er alles, maar dan ook alles aan doen om de Krim niet meer uit handen te geven", zegt Laenen. "De Krim is voor mij de essentie van de Oekraïne-politiek van Rusland. Dat laten ze nooit vallen", beaamt Joris Van Bladel, expert Russische militaire en strategische cultuur aan het Egmontinstituut.

Sinds de start van de Russische invasie in Oekraïne op 24 februari 2022 vonden al enkele incidenten plaats op de Krim. In augustus vorig jaar werd de Russische luchtmachtbasis nabij Novofederovka aangevallen. Satellietbeelden bevestigden de Oekraïense claim dat daarbij verschillende Russische gevechtsvliegtuigen zijn uitgeschakeld.

Enkele weken later werd het hoofdkwartier van de Zwarte Zeevloot geraakt. In oktober volgde een nieuwe stunt, toen een deel van de brug over de straat van Kertsj vernield werd, de 19 kilometer lange auto- en spoorbrug die de Krim met het Russische vasteland verbindt. Een prestigeproject van president Poetin.

Na de aanval op de luchtmachtbasis bij Novofederovka in augustus vorig jaar klonk de Oekraïense president Volodimir Zelenski strijdvaardig. "Deze Russische oorlog tegen Oekraïne en tegen heel Europa begon met de Krim en moet eindigen met de Krim, met de bevrijding ervan." In een gesprek met onze redactie over die aanval op de luchtmachtbasis was oud-kolonel en defensiespecialist Roger Housen destijds zeer stellig. "Het allerlaatste dat zal gebeuren, nooit dus, is dat Oekraïne de Krim gaat veroveren Nooit! Jamais!"

Zeven maanden later is Housen daar nog altijd rotsvast van overtuigd, "zelfs nog meer dan in augustus". "Ik ben altijd voorzichtig in mijn antwoorden, maar militair gezien is het uitgesloten", zegt ook Joris Van Bladel van het Egmontinstituut. Aan de ene kant is de Russische verdediging er zo sterk, aan de andere kant ontbreekt het Oekraïne op dit moment aan de middelen om de Krim te heroveren en de kans is klein dat het Westen hen die zal verschaffen.

"De Krim is tot een echt fort uitgebouwd", stelt Housen, die het aantal Russische militairen op de Krim rond de 30.000 schat, "dubbel zoveel als voor de oorlog". Rusland heeft er zeer defensieve stellingen uitgebouwd, weet Housen, niet alleen op de Krim zelf, maar ook op de landengte ten noorden ervan, een verplichte doorgang naar de Krim bij een eventueel Oekraïens grondoffensief.

Dat de Krim zo zwaar verdedigd wordt, heeft natuurlijk met het strategische belang ervan voor Rusland te maken. Maar de Krim was ook een uitvalsbasis van waaruit Rusland bij het begin van de oorlog het zuiden van Oekraïne is binnengevallen. Daardoor zijn er heel veel militair materieel en manschappen aanwezig, legt Van Bladel uit. "Bovendien is de toegangsweg vanuit Rusland om meer materieel aan te voeren, vrij eenvoudig."

Om een Oekraïens offensief tot een goed einde te brengen, heeft Oekraïne om te beginnen heel veel grondtroepen, artillerie en tanks nodig. Met de Leopards en andere westerse tanks die beloofd zijn en waarvan de eerste al geleverd zijn, zal Oekraïne er niet komen, benadrukt Housen.

Maar Oekraïne heeft ook gevechtsvliegtuigen nodig om dat grondoffensief te ondersteunen, bommenwerpers maar ook andere vliegtuigen om Russische radarsystemen uit te schakelen en de Russische luchtafweer te onderdrukken. Gevechtsvliegtuigen die Oekraïne niet heeft en wellicht ook niet of onvoldoende zal krijgen, meent Housen. "Enkele F-16's zullen niet volstaan. Zelfs met 20 à 30 F-16's hebben ze nog geen luchtoverwicht op de Russen."

Ten derde is de Krim een schiereiland en zal Oekraïne zich bij een eventuele aanval ook moeten focussen op de Russische Zwarte Zeevloot, stelt Housen, om aanvallen vanuit de vloot op Oekraïense troepen te voorkomen. Mocht een grondoffensief via de landengte ten noorden van de Krim niet lukken, zou Oekraïne ook via de Zwarte Zee aan land kunnen gaan, meent Housen, er al snel aan toevoegend dat dat weinig realistisch is. Net als de luchtmacht stelt ook de Oekraïense zeemacht weinig tot niets voor. En net zomin als de gepaste gevechtsvliegtuigen verwacht Housen dat het Westen Oekraïne de nodige schepen zal leveren.

"Ik denk dat Oekraïne de Krim enkel weer in handen kan krijgen als de Russen beslissen om zich terug te trekken", stelt Housen. Gezien het geopolitieke belang van het schiereiland voor Rusland een uiterst onwaarschijnlijk scenario. "Tenzij er iets ernstigs gebeurt in Rusland zelf", geeft Van Bladel met de nodige voorzichtigheid aan, "want een ineenstorting van het regime kan altijd in Rusland". Voorspellen wat er dan zou kunnen gebeuren, is echter bijzonder moeilijk. Dat geldt evengoed voor het verdere verloop van deze oorlog.

De meeste analisten zijn ervan overtuigd dat de Oekraïense president Zelenski zelf ook wel beseft dat de Krim heroveren bijna onmogelijk is. "Anders dan Poetin heeft Zelenski wel militaire experts rond zich die hem betrouwbare informatie verschaffen", zegt Laenen. Dat hij desondanks blijft zeggen dat de Oekraïense troepen elke vierkante meter grondgebied zullen heroveren, is op het eerste gezicht niet meer dan normaal. "De Oekraïners verdedigen hun vrijheid, hun recht op het bestaan van een soevereine staat en de Krim is daar een onderdeel van."

Van Bladel: "Het is begrijpelijk. Oekraïne zit in een existentiële crisis, Zelenski moet tot het uiterste gaan. Hij zit ook tussen hamer en aambeeld, in een bijzonder moeilijke positie. Want stel dat hij zegt dat hij wil gaan onderhandelen, dan valt dat slecht in het binnenland bij al diegenen die hebben gestreden. Er is dus zeker een spagaat tussen wat hij zegt en wat haalbaar is. En niet te vergeten: de Oekraïense communicatie is er ook op gericht om steun te blijven krijgen van Europa."

Intussen blijft het in het Westen vrij stil over de Krim. Officieel beschouwt het Westen de annexatie van de Krim nog altijd als illegaal, ze was in 2014 ook het startpunt van de westerse sancties tegen Rusland, die nog altijd van toepassing zijn en intussen verder zijn uitgebreid. "Veel verder dan die sancties lijkt het Westen niet te willen gaan als het over de Krim gaat", zegt Laenen. De nodige wapens leveren, zien Laenen, Housen en Van Bladel niet gebeuren.

"Verschillende westerse landen zoals België steunen Oekraïne met de handrem op", zegt Van Bladel. "We steunen, maar ook niet te veel. Ik denk dat wapens leveren voor een tegenoffensief op de Krim voor het Westen een stap te ver is. En dan vooral voor de Verenigde Staten, waar de steun voor Oekraïne zienderogen vermindert. Het Westen wil absoluut niet worden betrokken in een conflict met Rusland. Dat er zo weinig uitspraken gedaan worden over de Krim, is omdat de Krim geopolitiek zo beladen is."

Maar achter de schermen zal het Westen Kiev zeker al duidelijk gemaakt hebben dat de Krim heroveren onmogelijk is, meent Housen. "De boodschap zal zeer duidelijk zijn: vergeet het, droom er niet van."