‘Europa gaat als klein, nietig, continentje tussen de grote krachtenvelden heel zware tijden tegemoet. Wij zijn daar zeker niet klaar voor’

Sinds de oorlog in Oekraïne is het voor professor internationale politiek, defensiespecialist en China-kenner Jonathan Holslag (VUB) niet makkelijk meer om een vrij moment te vinden in zijn agenda, die nu dagelijks tot veertien werkuren telt. We treffen hem net na zijn terugkeer van een academische reis naar Azië en voor avondlijk overleg met enkele ambassadeurs, terwijl het bloedige conflict aan onze oostelijke buitengrens van kwaad naar erger evolueert.

Op dronebeelden van het slagveld rond Bachmoet zien we een maanlandschap aan kraters, omzoomd door zwarte schaduwen in de akkers. Wie inzoomt ziet dat het tientallen lijken zijn. Beide zijden verliezen er zwaar. Deze week gingen in de VS al stemmen op dat Oekraïne zich misschien moet terugtrekken uit deze gehaktmolen.

Toch ziet Holslag dat niet snel gebeuren. “Voor ons in het vredige West-Europa is het heel moeilijk voor te stellen waarom Oekraïne dat offer in Bachmoet brengt”, zegt hij. “We zijn geneigd dit te beschouwen als een symbolische strijd maar zolang de Russen erop gebrand zijn om zich op dat stukje te concentreren is de druk op de rest van de lange frontlijn iets minder groot. Oekraïne verliest in Bachmoet goed getrainde manschappen maar vergeet niet dat zij ongeveer 600.000 tot 800.000 mensen onder de wapens hebben. In Bachmoet liggen nu enkele duizenden van hun militairen onder vuur. Als je dat heel beredeneerd, koelbloedig en onsentimenteel bekijkt kan die zware strijd in dat grotere geheel het wel waard zijn.

“Als de Russen Bachmoet veroveren pinnen ze zichzelf ook voor een stuk vast in een laaggelegen gebied vanwaar ze letterlijk uit het dal moeten klimmen richting Kramatorsk. Daar zou voor hen pas de echte strijd beginnen. We mogen Oekraïne er dus zeker niet afschrijven. Mogelijk laat deze veldslag de Oekraïners net toe om de komende maanden elders een allesbepalend offensief te beginnen. Daar bereiden ze zich al sinds vorige zomer voor. Het is in de vorming en bewapening van deze soldaten dat ook de Amerikanen en andere NAVO-bondgenoten nu zwaar investeren, zoals in het leren samenwerken in gecombineerde oorlogsvoering (waarbij verschillende onderdelen simultaan samenwerken, MR.).”

Zal Oekraïne wel op tijd voldoende westerse wapensystemen hebben om een offensief te beginnen?

“De kunde in gecombineerde oorlogsvoering is even belangrijk als de capaciteit van de wapens op zich. Dat is de Oekraïense sterkte en de Russische zwakte. Wat ik opvang is dat westerse instructeurs die de Oekraïners trainen heel erg onder de indruk zijn van het tempo waarin ze leren. In tegenstelling tot de Russen geven ze ook individuele eenheden voldoende eigen initiatief om met hiërarchische bevelen aan de slag te gaan, wat heel belangrijk is om snel in te spelen op uitdagingen. Zware wapens helpen, organisatorische efficiëntie maakt het verschil.”

Kiev vreest wel een munitietekort. De EU investeert nu 2 miljard euro in bevoorrading. Volstaat dat in vergelijking met de Russische massaproductie?

“Het klopt dat de Russen een veel grotere productiebasis hebben. Maar, het gevechtsritme zorgt er toch voor dat ook hun arsenalen aanzienlijk slinken. We zien al dat de Russen voor hun artillerie veel oude munitie gebruiken. Ook de Oekraïners besparen op granaten. Wil dat zeggen of beiden aan het einde zitten van hun arsenalen of dat ze het beste opsparen voor een offensief? Dat valt te bezien. Beiden hebben wel nog voldoende voorraden tot aan de zomer, dus de strijd zal hierdoor niet luwen.”

U ziet vaak onze generale staf. Stel dat u vandaag adviseur bent van president Zelensky. Wat zou uw raad zijn aan hem voor de komende maanden?

“Ik ga ervan uit dat president Zelensky beter aanvoelt dan ik wat er leeft onder zijn bevolking en hoe ver haar draagvlak reikt. Oorlog is vooral omgaan met heel veel onzekerheden en onduidelijke factoren. Dat maakt het net voor ons vanuit het Westen heel lastig om advies te geven. Wij komen uit een tijdgeest waarin we denken alles te kunnen beïnvloeden en in te schatten, maar net die zekerheden worden in een oorlog ongedaan gemaakt.

“President Zelensky is in die omstandigheden zeer effectief geweest in het opbouwen van de nationale eenheid en het boeken van militaire successen, met advies van enkele NAVO-lidstaten. Ik vrees dat het nu ook voor hem gewoon te vroeg is om ver vooruit te kijken. Hoezeer wij als Europeanen ook diplomatie een kans willen geven, het is zonneklaar dat er daar op dit moment bij de strijdende partijen geen ruimte of belangstelling voor is. Dat is zelfs de inschatting in China. Ik sprak in India met twee Chinese diplomaten. Zij zegden ook dat het tot de zomer heel moeilijk zal zijn om diplomatiek te kunnen bewegen.”

Intussen blijft het risico van internationale escalatie. Een Amerikaanse MQ9 Reaper-drone werd deze week boven de Zwarte Zee door twee Russische gevechtsvliegtuigen uitgeschakeld. Hoe ernstig is dit?

“Het is voor mij hoopgevend dat er na dit incident niet verder is geëscaleerd. Wat mij van het begin verwonderde is hoezeer de Russen de Amerikaanse en Britse inlichtingenoperaties boven de Zwarte Zee gedoogden, want vanuit die positie kijken ze diep in het Oekraïense oorlogstheater. Net daarom waren er de voorbije maanden bijna permanent kleinere incidenten tussen Russische en westerse vliegtuigen. Toch zie je beide partijen er koelbloedig mee omgaan. De Russische legerleiding lijkt zich bewust van het theoretische vermogen van de Amerikanen om dit conflict met conventionele middelen te doen kantelen, binnen enkele dagen. Het enige waarmee Moskou dat voorkomt is nucleaire afschrikking.”

Al veel experts zegden in deze kolommen dat Poetin ‘wel dreigt met kernwapens maar ze nooit durft inzetten’. Hoe ziet u dat?

“Die stelling is heel gevaarlijk en fout. Het risicovolle aan de afschrikkingsdoctrine is dat je er te makkelijk van uitgaat dat iemand die vaak met de spierballen rolt en prat gaat op zijn kernwapens ze nooit zal gebruiken. Wie een tegenstander niet ernstig neemt zet ze net aan nog roekelozer te worden. De kans op nucleaire escalatie is inderdaad heel klein maar we mogen het nooit uitsluiten. Als je bij wijze van spreken tien keer voorbij een blaffende hond loopt en nooit gebeten wordt, dan denk je veilig te zijn… tot hij de elfde keer wel zijn tanden in je zet. De Amerikanen zijn zich daar van bewust. Ze gaven Moskou niets voor niets te kennen dat ze bij de inzet van een tactisch kernwapen Russische troepen in Oost-Oekraïne meteen, conventioneel, naar het stenen tijdperk bombarderen.”

De rol van China wordt bepalend. Ze steunen Rusland al beperkt met munitie en technologie maar praten ook over een vaag vredesplan. Wat is hun doel?

“Wat China nu doet is bewust warm en koud blazen. Dat typeert de Chinese diplomatie heel erg. Van in het begin zeggen ze voor de vrede te zijn maar tegelijk laten ze Rusland niet vallen. Ik zie vooral een continuïteit van die dubbelzinnige houding. Ze zijn in staat om tot het allerlaatste moment te wachten om hun gewicht in de schaal te werpen, in hun belang. Als Xi naar Moskou gaat maar ook gesprekken aanknoopt met Kiev zal dat vooral een poging zijn om de bühne te tonen dat ze hun verantwoordelijkheid opnemen en Amerika in diskrediet te brengen. Ik zie de Chinezen vooral tijd kopen. De oorlog in Oekraïne blijft voor Peking een regionaal Europees conflict, in het beste geval iets wat de aandacht van de Amerikanen afleidt. Hun focus ligt op de VS. Omgekeerd geldt dat natuurlijk ook.”

De nieuwe Chinese minister van Buitenlandse zaken Qin Gang waarschuwt voor ‘conflict en confrontatie’ met de VS. Hoe snel?

“Sinds het begin van mijn academische loopbaan waarschuw ik al dat, wanneer de Chinezen en Amerikanen in hun nulsomspel blijven vastzitten, er oorlog van komt. Nu moeten we effectief rekening houden met een heel snelle verslechtering van de Chinees-Amerikaanse relaties die kan leiden tot een gewapende confrontatie. De kans op een grootmachtenconflict in Oost-Azië is heel groot. Waar ik me vooral zorgen over maak is dat we ons daar veel te weinig op voorbereiden in Europa, zowel economisch, politiek, militair als mentaal. De oorlog in Oekraïne is in die zin nog maar het voorgerecht. We gaan onvermijdelijk naar een heel akelige machtswedloop tussen China en de VS. Wij gaan als klein, nietig, continentje tussen die grote krachtenvelden heel zware tijden tegemoet. Wij zijn daar zeker niet klaar voor. De modale Vlaming is nog altijd meer bezig met zijn skivakantie.”

Het VK, de VS en Australië gaan nu samen nucleaire onderzeeërs bouwen. Moet de EU ook al meer doen om haar koopvaardijroutes te beschermen?

“We moeten eerst een 360°-bescherming kunnen garanderen voor onze hele buitengrens, ook in het maritieme mediterrane gebied en Afrika. Als de Chinezen een conflict beginnen om Taiwan ben ik niet overtuigd dat wij met onze fregatten naar de Straat van Taiwan moeten varen maar kunnen we onze capaciteit wel inzetten om bijvoorbeeld de Chinese olietrafiek in het westen van de Stille Oceaan te gaan verstoren. Ook in de Rode Zee en de Golf van Guinée kan je je maritieme component gebruiken als drukkingsmiddel op China.

“Onze marine heeft dan wel een betere combinatie nodig van defensieve en offensieve capaciteit. Nederland is een goed voorbeeld. Zij ontwikkelen hun fregatten nu voor het aansturen van kleine, laagbemande, vrachtschepen waarin veel raketlanceerders geplaatst zijn om van op afstand infrastructuur te raken. Met dit soort vuurkracht schrik je ook een grootmacht af.

“België heeft op dat vlak een veel te beperkt ambitieniveau. We zijn nochtans een maritieme natie. Onze economie is enorm verknoopt met de oceanen overal in de wereld. Als je dan met twee fregatjes gaat proberen die belangen te verdedigen, dat is eigenlijk bijna om mee te lachen.

“Ik denk ook dat we tegelijk heel goed moeten nadenken hoe wij in Europa onze nucleaire afschrikking overeind houden. Dat ligt natuurlijk gevoelig maar je ziet dat elders in de wereld aan een rotvaart de nucleaire capaciteit gemoderniseerd wordt. We zouden als EU kunnen samenwerken rondom de Franse en Britse nucleaire onderzeeboten en hun vliegdekschepen.”

De EU wordt economisch eindelijk wel assertiever tegenover China: we gaan lithium ontginnen in Europa, we verbieden de export van chipmachines van het Nederlandse ASML naar China... Is dat de juiste weg?

“Het is een heel belangrijke piste. Het is goed dat we in domeinen zoals kritische grondstoffen en in halfgeleiders onze zelfredzaamheid vergroten, al doen we het traag en beperkt. Spitstechnologie omvat slechts twintig procent van onze handelsstroom. Tachtig procent van de handel met China bestaat uit producten die ons dagelijks leven nu mogelijk maken. We moeten nu al kijken wat de gevolgen zijn van een oorlog in Oost-Azië voor deze aanvoer, van elektronica tot huisraad en hernieuwbare energieonderdelen. Wat we meemaken sinds de Russische invasie zal een peulschil blijken als dat verstoord raakt. Daarom pleit ik er voor om een deel van onze maakindustrie terug te halen.”

Waar brengen we de maakindustrie dan strategisch het best onder?

“Er zijn regio’s in de EU die dit soort investeringen zullen verwelkomen. Ik denk zelf ook aan Noord-Afrika. Zo versterk je in één keer ook de weerbaarheid en stabiliteit van je nabuurschap. Mijn standpunt blijft dat de toekomst van Europa meer bepaald zal worden door Afrika dan de machtspolitiek in het Oosten, hoe belangrijk ik Rusland en China ook vind. Wat echt bepalend zal zijn voor Europa zijn de 4,5 miljard mensen in Afrika die er op dat continent zullen zijn tegen het einde van de 21ste eeuw.

“Dit betekent dat we er meer gaan moeten investeren om stabiliteit bij onze Afrikaanse buren te garanderen. Het feit dat we niks doen in een land als Tunesië, dat nog steeds georiënteerd is op Europa, kan ik eigenlijk niet begrijpen. Zoals staatssecretaris voor Migratie Nicole de Moor deze week er ging smeken ‘om vluchtelingen ginder te houden’ is geen volwassen diplomatie. Waarom zouden deze landen die inspanning leveren? Help ze om zelfredzaam te worden, door duurzame investeringen in een circulaire economie waarmee wij dan samenwerken.”

U bent ook reservist bij Defensie. Denkt u nu soms: wat als ik gemobiliseerd word in geval van militaire escalatie?

“Je kiest daarvoor. In mijn geval zou het eerst wat extra uren op de schietstand vereisen (lacht), maar wat moet, moet. Ik denk effectief dat we heel solidair moeten zijn als een NAVO-land zou worden aangevallen, maar dat het dan voor België heel moeilijk zal worden om de vereiste middelen te mobiliseren. We zullen dan nochtans allemaal onze taak moeten vervullen. Daarom blijf ik voorstander van een uitgebreidere nationale reserve voor Defensie en een verplichte burgerdienst, zodat alle lagen van de samenleving in tijden van nood kunnen bijdragen aan onze weerbaarheid. Op dat vlak verliezen we als land toch veel tijd. We blijven ons vastrijden in allerlei politieke spelletjes, om niks. Daar raak ik niet wijs meer uit.”