‘Poetin leeft in een alternatieve werkelijkheid’: deze Oekraïense reporter moest plots een oorlog in zijn eigen achtertuin verslaan

Illia Ponomarenko woont in Boetsja, het stadje dat de wereld vorig jaar leerde kennen als de hel op aarde. Russische militairen hadden er bij hun terugtrekking lukraak burgers verkracht en op straat gedood. Vandaag is Boetsja weer in Oekraïense handen, zodat Ponomarenko vanuit zijn appartement over de oorlog kan schrijven voor de Engelstalige onlinekrant The Kiev Independent. Tegelijk verspreidt hij zijn observaties en inzichten via Twitter. Voor zijn 1,2 miljoen volgers wisselt hij militaire analyses af met scheldpartijen: de Russische president Vladimir Poetin noemt hij ‘de grootste oorlogsmisdadiger van dit tijdperk’ en ‘een ellendig stukje pik’.

Kunt u als Oekraïense journalist neutraal zijn in deze oorlog?

Illia Ponomarenko: “Nee, dat is onmogelijk. Deze hele oorlog voelt persoonlijk aan. Ik ben opgegroeid in Volnovakha, een dorpje in de Donbas (de regio in Oost-Oekraïne die deels wordt bezet door Rusland, red.). Bij het begin van de invasie hebben de troepen van Poetin mijn dorp weggevaagd. Dat mag je letterlijk nemen: er blijven alleen ruïnes over, er woont niemand meer. Daarna hebben de Russen Marioepol met de grond gelijkgemaakt. Dat was de stad waar ik gestudeerd heb, mijn tweede thuis. Misschien heb je de beelden van de verwoesting op het nieuws gezien. Voor jou zijn het gewoon kapotgeschoten gebouwen, maar voor mij zijn het de overblijfselen van mijn universiteitscampus, mijn favoriete boekenwinkel, mijn stamcafé en de plekken waar ik met meisjes afsprak.

“Na mijn studie trok ik zoals veel leeftijdsgenoten naar de hoofdstad Kiev, waar we onze carrières en volwassen levens begonnen op te bouwen. Kiev heeft gelukkig wél standgehouden, al was het nipt. Toen de invasie begon, deelde het leger kalasjnikovs uit aan de inwoners. Iedereen was klaar om de stad te verdedigen.”

Deze oorlog heeft niet alleen uw verleden, maar ook uw toekomst tot puin herleid. U tweette onlangs, op uw verjaardag, dat u geen 31 jaar werd, maar 29 jaar en 24 maanden.

“Poetin viel mijn land binnen net vóór mijn 30ste verjaardag – het was zijn persoonlijke cadeau. Ik leidde tot op dat moment een vreedzaam bestaan, keek hoopvol uit naar de toekomst, had net mijn eerste appartement gekocht, in Boetsja. Op dat moment was dat een rustig voorstadje van Kiev, de plek waar ik mijn leven verder zou opbouwen, maar toen vielen de Russen binnen en werd het centrum het toneel van gruwelijke oorlogsmisdaden.

“Het is onwezenlijk. Burgers werden hier, in de straten rondom mij, gefolterd in de kelders van hun eigen woningen. Anderen werden koudweg geëxecuteerd op straat. Mijn appartement kijkt uit op de beruchte kerk van Boetsja, waar de Russen een massagraf hebben gegraven. Dus ja, natúúrlijk ben ik kwaad. En nee, natúúrlijk ben ik niet neutraal. Maar voor de droge feiten kunnen lezers terecht bij nieuwsagentschappen. Ik heb geleerd dat ik als oorlogsjournalist niet per se objectief hoef te zijn, wel éérlijk. Wat zien en voelen we, als Oekraïners? Ik kan uitleggen wat deze oorlog écht betekent voor mijn landgenoten. Ik kan emotie en menselijkheid toevoegen aan de analyses van dit conflict, en zo mensen over de hele planeet uitnodigen in onze leefwereld. Dat is even belangrijk als de harde feiten, het aantal doden of de troepenbewegingen aan het front.”

Kon u een jaar geleden geloven dat de Russen écht zouden binnenvallen?

“Nee. Ik kreeg wel duidelijke signalen uit het Oekraïense leger dat een invasie nakend was, maar het leek mij zo onzinnig. Ik heb lang ontkend dat er een totale oorlog zou uitbreken. Maar stapje per stapje heb ik mezelf emotioneel voorbereid. De nacht vóór de invasie heb ik een glas whisky on the rocks uitgeschonken, terwijl ik uitkeek over de donkere stad en er overal het luchtalarm weerklonk. Als de Russen dit land zouden verscheuren, kon het geen kwaad om nog even te ontspannen vóór de hel losbarstte.

“De dag erna heb ik eerst mijn moeder in veiligheid gebracht. Met de auto van mijn huisgenoot Ivan wisten we in alle chaos Kiev te verlaten en een plaatsje aan de grens met Moldavië te bereiken. Mijn vriend was in shock. Hij at niet, hij sliep niet en bleef maar zeggen: ‘Ik ga nooit meer terug.’ Ook ik was bang, want het zag er heel slecht uit voor ons land. Maar toch hebben we gezworen dat we niet zouden opgeven. We keerden terug naar de stad die aangevallen werd. Ik zou schrijven over de oorlog, Ivan zou mij het land rondrijden. Het was de juiste beslissing.”

CHAOS IN DE RANGEN

Na een jaar strijd heeft het Oekraïense leger de Russische troepen teruggedreven naar het zuidoosten van het land. In het oosten bezet Rusland een deel van de Donbas, in het zuiden onder meer het cruciale schiereiland de Krim. Dezer dagen woedt een zware slag om Bachmoet, in het oosten van Oekraïne. De Russen lijken de stad bijna omsingeld te hebben.

“Inderdaad. Na Bachmoet tien maanden lang te hebben verdedigd, zal het Oekraïense leger het binnenkort verlaten. Als de troepen niet snel de aftocht blazen, raken ze helemaal omsingeld. Het is dus slimmer om zich terug te trekken naar een nieuwe, beter gelegen verdedigingslinie.”

Op Russische nieuwszenders gaat het alleen nog over Bachmoet, maar volgens westerse experts is het een onbelangrijke stad, zonder strategisch nut.

“Zo is dat. Bachmoet is in de Russische propagandamachine een mythische plek geworden. Als ze die stad veroveren, hebben de Russen eindelijk die grote overwinning te pakken. Maar de Russen, en dan vooral de Wagner-groep (een Russische privémilitie, red.), hebben enorm veel mankracht verspild aan dat ene stadje. Ze lieten elke dag honderden mannen sneuvelen – vaak veroordeelden die in Russische gevangenissen waren gerekruteerd – om beetje bij beetje op te schuiven (schudt het hoofd). Ik ben ervan overtuigd dat Bachmoet in de geschiedenisboeken dezelfde symboolstatus zal krijgen als Verdun, de Franse stad waar in de Eerste Wereldoorlog een bloedige veldslag werd uitgevochten voor een paar meter terreinwinst.”

Wat verwacht u van de komende maanden?

“Het Russische leger is uitgeput. Vorig jaar zagen we het ook al: net vóór de zomer veroverden ze twee kleine steden in de Donbas, maar daarbij verschoten ze bijzonder veel kruit en sneuvelden enorm veel militairen. In de maanden daarna konden ze geen enkele noemenswaardige aanval meer organiseren. Niet toevallig heeft het Oekraïense leger in het najaar een succesvol tegenoffensief opgezet, waarbij het onder meer de grote stad Cherson heeft heroverd. Door de grote verliezen riep Poetin in september op tot een gedeeltelijke mobilisatie, want er waren gewoonweg te weinig strijdkrachten. Alleen dankzij die zet – die politiek gezien toch zeer riskant was – is Rusland erin geslaagd om stand te houden.

“De afgelopen winter woedde een logistieke oorlog: omdat de weersomstandigheden te slecht waren om verder op te rukken, was het zaak om in afwachting van de lente zoveel mogelijk brandstof en wapens aan te voeren. De Oekraïners hebben hun linies versterkt en hebben zich klaargestoomd voor een nieuw offensief.”

Volgens Kirill Budanov, het hoofd van de Oekraïense militaire inlichtingendienst, krijgt Rusland tegen het einde van de lente waarschijnlijk met prangende materiaaltekorten te maken. En dat terwijl Kiev op steeds meer tanks en ander westers wapentuig kan rekenen.

“Het Oekraïense offensief zal binnenkort losbarsten, ik gok in april of mei. De lente zal bloedig zijn, maar ik kijk er in zekere zin naar uit. Volgens mij zal dat offensief doorslaggevend zijn. De voorjaarscampagne zal beslissend zijn. Ofwel eindigt deze oorlog met een totale Oekraïense overwinning, ofwel verzandt hij in een bevroren conflict dat nog jarenlang blijft aanslepen.”

Wat bedoelt u precies?

“Om een oorlog te beëindigen, moet je je tegenstander vleugellam maken, zodat hij gedwongen wordt om aan te schuiven aan de onderhandelingstafel. Kijk naar Duitsland aan het einde van WO I: het had in 1918 nog een enorm territorium in handen, van Oost-Oekraïne tot Noord-Frankrijk, maar de oorlog had het land uit elkaar gereten. Militair, economisch en sociaal lag Duitsland op apegapen. De legerleiding moest zich overgeven als het een binnenlandse revolutie wilde vermijden.

“De oorlog gaat in eerste instantie dus niet om terrein winnen, maar om Rusland de mogelijkheid te ontzeggen nog voort te vechten. Als ons leger de belangrijkste aanvoerlijnen van de tegenstander kan lamleggen, wordt een nieuw Russisch tegenoffensief onmogelijk. Het moreel in hun leger zal nog verder zakken.”

Waar zal Oekraïne aanvallen?

“Het meest voor de hand liggende doel is Melitopol, een stad in het zuiden van Oekraïne waar veel wegen samenkomen. Ze is strategisch zeer belangrijk gelegen, tussen Cherson en Donetsk in. Als je Melitopol in handen krijgt, splijt je het door Rusland bezette gebied in tweeën. Bovendien snijd je zo ook de door Rusland zo begeerde landbrug naar de Krim af, zodat het schiereiland geïsoleerd wordt. Dat is mogelijk het begin van het einde.”

Een nieuw gegeven: Oekraïense drones dringen de laatste weken steeds dieper het Russische grondgebied binnen.

“Oekraïne hoeft Moskou niet in te nemen, net zoals de geallieerden in 1918 ook niet door Berlijn hoefden te marcheren. Maar als we in Rusland onrust kunnen zaaien, dwingen we ze tegen dit najaar misschien aan tafel voor een deal.”

Dat klinkt wel heel optimistisch.

“Als je ziet hoe beroerd de Russische troepen eraan toe zijn en hoe wankel Poetin op zijn troon zit, vind ik mijn inschatting net realistisch. Maar veel zal afhangen van hoe succesvol het lenteoffensief wordt.

“Ik heb het gevoel dat de geesten in Oekraïne beginnen te rijpen voor zo’n deal. Waar vroeger alleen gesproken werd over een totale overwinning, lijken veel landgenoten nu vrede te willen nemen met een scenario waarbij we bepaalde gebieden zouden moeten afstaan, als er in ruil spijkerharde garanties komen dat Rusland hier nooit meer binnenmarcheert.”

Eén probleem: uw president, Volodymyr Zelensky, wil niet praten met Vladimir Poetin.

“Misschien zit Poetin over enkele maanden niet meer in het Kremlin (lacht). U kijkt bedenkelijk, maar wie had een jaar geleden gedacht dat Kiev zou standhouden? Wie had gedacht dat we Cherson zouden heroveren? Als de impact van het Oekraïense lenteoffensief tot diep in Rusland voelbaar is, kunnen de dominostenen snel vallen. Ik acht het realistisch dat Poetin van de macht wordt verdreven. Zelensky zal die eis misschien wel op tafel leggen.”

Als Poetins overleven in gevaar komt, zal hij met kernwapens dreigen. Begrijpt u dat de internationale gemeenschap daar nerveus van wordt?

“Natuurlijk, en we moeten die dreigingen ook serieus nemen. Maar de kans dat Poetin kernwapens inzet, is klein. De Verenigde Staten, maar ook China en India, hebben duidelijk gemaakt dat ze een nucleaire aanval niet zullen tolereren. Als Poetin op de rode knop drukt, zou hij pas écht een pariastaat maken van zijn land.

“Kernwapens zouden Rusland ook niet vooruithelpen op het slagveld. De frontlinie is duizend kilometer lang, de troepen zitten wijd verspreid. Eén enkele atoombom zal dus geen kritieke schade toebrengen aan ons leger. Poetin zou dus al meerdere kernbommen moeten droppen. En wat dan? Tactische kernwapens zijn bedoeld om een gat te slaan in de verdedigingslinie van de vijand. Maar daarna moet je eigen leger door dat gat oprukken, dwars door die radioactieve ground zero. De Russische strijdkrachten, veelal ongetrainde reservisten zonder motivatie, zullen niet willen doorvechten met een paddenstoelwolk voor hun neus.”

VEILIG IN DE BADKAMER

Uw woonplaats, Boetsja, is bevrijd. Hoe gaat het daar nu?

“Het leven is hier weer normaal. Mensen gaan op zoek naar wat vertrouwd voelt en proberen oude routines weer op te nemen. Na de doortocht van de Russen waren alle supermarkten geplunderd en vernield, nu zijn ze bijna allemaal heropgebouwd. Veel winkels zien er nu beter en moderner uit dan vroeger. Natuurlijk is de oorlog nog zichtbaar – er ligt nog puin en de Russen lanceren soms raketaanvallen – maar het dagelijkse leven verloopt min of meer vreedzaam in grote delen van Oekraïne. Oorlog blijft oorlog, dus helemaal veilig ben je nooit, maar daarom hoeft het leven nog niet stil te staan.”

Rusland viel de hele winter lang het elektriciteitsnetwerk in Oekraïne aan. Het doel: het moreel van de bevolking breken.

“Volgens de Russen zou Europa bevriezen en Oekraïne verhongeren. Wel, kijk eens aan, Poetin: we zijn er nog. Het is zeker lastig geweest, met soms urenlange black-outs, maar wie thuis geen elektriciteit of verwarming had, kon rekenen op de stroom van winkels of gemeentehuizen. We hebben de winter overleefd dankzij solidariteit en creativiteit.

“Het lastigste was de duisternis. Om energie te sparen, stond de straatverlichting drie maanden uit. Geloof me: dat is héél deprimerend. Enkele weken geleden heeft onze burgemeester besloten om de verlichting weer aan te zetten. Wat een feest! (lacht) Het licht heeft het moreel weer opgekrikt. Eindelijk zíén we elkaar weer op straat.

“Tijdens de kerstperiode hebben we in Boetsja ook verwoed gedebatteerd over de grote, verlichte kerstboom die elk jaar het centrum siert. Konden we ons dat wel veroorloven, gezien de schaarste? Ja, was het antwoord. Licht en hoop zijn te belangrijk. De lokale bedrijven hebben allemaal hun steentje bijgedragen om de kerstboom te financieren. Dat heeft ons, en zeker de kinderen, door de donkere dagen geholpen.”

Op Twitter schreef u: ‘Als deze oorlog voorbij is, stop ik met oorlogsjournalistiek. Fuck it. Ik zoek een rustige, afgelegen plek om verhalen te schrijven over walvissen en poolreizigers.’

“Een van mijn enige manieren om te ontsnappen aan deze oorlog, is naar video’s over poolexpedities kijken. Het is mijn grote passie. (Mijmert) Enkele jaren geleden kon ik het hoofd van de Oekraïense onderzoeksbasis in Antarctica interviewen. It was wonderful (lacht). Ik word alweer gelukkig door eraan te denken. Net vóór de oorlog kreeg ik te horen dat ik in de zomer van 2022 misschien kon meereizen naar de Zuidpool – een kinderdroom. Door de oorlog is dat plan in het water gevallen. Nog iets dat Poetin van me heeft afgenomen.

“Ik ben klaar met oorlogsjournalistiek. Oorlog op zich is al vreselijk genoeg, maar een oorlog verslaan in je éígen land vraagt gewoon te veel. Elke veldslag is verbonden met een vriend of familielid. Ik ben de tel kwijtgeraakt van kennissen die zijn omgekomen in deze oorlog. Ik ben ook maar een mens, en iedereen heeft zijn limieten. Hopelijk eindigt de nachtmerrie snel. Maar nu moet ik nog even volhouden, dat ben ik verplicht aan mijn landgenoten.”

U hebt het voorbije jaar veel horror gezien. Te veel?

“Door de gruwel heeft iedereen veel bijgeleerd over zichzelf. Ik heb geleerd dat ik een weerbare persoon ben. Door mijn ervaring in oorlogsgebieden had ik al explosies meegemaakt en lijken gezien. Daardoor is deze oorlog voor mij minder choquerend. Ik ben vooral moe, fysiek én emotioneel. Ik ben uitgeput van te hard te werken en te veel te voelen. Ik ben het beu om te tobben over mijn toekomst en elke dag bezorgd te zijn over mijn familie en vrienden. En ik kamp soms met nachtmerries. Toen in het najaar de Iraanse drones terreur zaaiden in Kiev, droomde ik dat een drone het alleen op mij gemunt had. Net toen de drone mij zou raken, schrok ik wakker.”

Onze eigen Illia Ponomarenko, VRT-reporter Rudi Vranckx, vertelde in Humo dat hij in crisissituaties kalm blijft en razendsnel beslissingen neemt. Herkent u dat?

“Ja. Mijn gevaarlijkste moment beleefde ik niet aan de frontlinie, maar thuis, op een zonnige herfstdag met mijn vriendin. We lagen op de sofa, nog maar net wakker, toen we een enorm lawaai hoorden: een drone had aan de andere kant van de straat een woning vernietigd en vijf mensen gedood Voor hetzelfde geld waren mijn vriendin en ik de slachtoffers. Mijn vriendin verstijfde, maar ik nam haar meteen bij de arm om te schuilen in de badkamer. Daar ben je namelijk het veiligst als een raket op je woonblok valt: een badkamer ligt meestal in het midden van de woonruimte en dankzij de vele muren ben je er beter beschermd. In zo’n situatie blijf ik dus kalm, ik weet ook niet waarom.

“Door de oorlog ga je dieper nadenken over de aard van de mens. Soms hoor je dat oorlog des mensen is, maar ik ben overtuigd geraakt van het tegendeel. Oorlog maakt je koud en zielloos, net wat mensen níét zijn. We zijn niet gemaakt om lijken te ruiken als we de ramen openzetten. Nee, we zijn gemaakt voor iets beters en mooiers dan deze ellende.”

BEDELENDE SOLDATEN

U bent al heel jong oorlogsreporter geworden. Waarom?

“Voor veel Europeanen is de oorlog pas vorig jaar begonnen, maar voor ons is de strijd al losgebarsten in de zomer van 2014, toen Rusland delen van ons land annexeerde. Dit is gewoon een nieuwe fase in een oorlog die al bijna tien jaar woedt.

“Ik wilde als student al niets te maken hebben met Rusland. Toen in 2013 in Kiev op het Maidanplein protesten losbarstten (tegen de regering van president Viktor Janoekovitsj, die nauwere banden wilde met Rusland in plaats van met de Europese Unie, red.), ging ik mee protesteren in het centrum van Marioepol. We waren met twintig (lacht). We pronkten met plakkaten waarop we schreven lid te willen worden van de Europese Unie. Ik wilde geen deel uitmaken van het corrupte Rusland.

“Toen een jaar later de oorlog begon, wilde ik eigenlijk zelf in het leger gaan, maar mijn gezondheid is te broos. Dus besloot ik om oorlogsreporter te worden en naar de frontlinie te trekken, waar ik verslag mocht uitbrengen voor BBC Radio.”

In de jaren daarna deed u ervaring op in buitenlandse conflictgebieden, zoals in Palestina.

“De meeste westerse oorlogsjournalisten reizen af naar conflictgebieden met de financiële steun en verzekering van hun omroep of uitgever, maar als Oekraïense journalist heb je niets. Daarom trok ik naar conflictgebieden onder de vleugels van het leger. Ik volgde ook de Oekraïense VN-vredestroepen naar Congo. Zo versterkte ik mijn contacten met de militairen, en in deze oorlog pluk ik daar de vruchten van: ik heb veel ogen en oren aan de frontlinie. Sommige militairen zijn vrienden.”

Eén whatsappje en u weet wat er aan de hand is?

“U mag dat ook niet overschatten. Deze oorlog is zeer chaotisch: als ik informatie vraag aan een soldaat, kan hij soms weinig meer vertellen dan wat hij die dag in zijn loopgraaf gezien heeft. We moeten héél veel informatie combineren: gesprekken met legerofficiers en soldaten, satellietbeelden, beelden van sociale media, gegevens uit openbaar beschikbare bronnen… Om het overzicht te houden, moeten we 24 uur per dag werken. En dat is doodvermoeiend.”

U bent opgegroeid in de Donbas, in de Russische invloedssfeer, maar u hebt zich altijd afgezet tegen Rusland en president Poetin. Wanneer besefte u dat hij gebluft had over zijn leger?

“Al in de eerste week van de oorlog, toen ik zag dat Russische soldaten hun roestige voertuigen moesten achterlaten, omdat ze geen brandstof meer hadden. De Russen schepten op over hun hypersonische raketten, maar ze vielen ons land binnen met oude tanks en slecht getrainde soldaten. Ik schrok toen ik voor het eerst Russische krijgsgevangenen zag: ze waren slechter gekleed dan de daklozen in mijn buurt. De soldaten hadden honger, ze bedelden om geld en drinkwater.”

U had dat niet verwacht?

“Nee. Net als veel mensen in het Westen geloofde ik wat de Russen vertelden over hun moderne en dodelijke leger. In Rusland liggen waarheid en fictie dicht bij elkaar. Tijdens deze oorlog hebben de leugens Rusland definitief ingehaald. Het hele systeem is gebouwd op liegen tegen je superieuren. Je vertelt wat je leidinggevende wil horen, je leidinggevende vertelt ook weer leugens aan zijn superieuren, en dat gaat zo door tot aan de top in het Kremlin. Daardoor leeft ook Poetin in een alternatieve werkelijkheid.

“Rusland was van plan om Kiev na drie dagen te veroveren, maar dat is onmogelijk gebleken. Oekraïne was klaar om terug te vechten. Een echt grote verrassing was dat niet: de Russische legerleiding had dat perfect op voorhand kunnen weten, maar iedereen koos ervoor te blijven liegen en tegen beter weten in toch een invasie te starten. Sommige Russen hadden hun parade-uniformen al ingepakt, klaar voor een triomftocht door het centrum van Kiev. Dat is enigszins anders uitgedraaid.

“Ik moet tijdens deze oorlog vaak denken aan de HBO-serie Tsjernobyl. Die toont goed hoe de ene leugen de volgende leugen voortbrengt, tot je een fictionele wereld gecreëerd hebt die voor geen centimeter strookt met de werkelijkheid. Hopelijk maken we de komende maanden definitief komaf met de droomwereld van Poetin.”

© Humo