"Clio heeft haar groene lauwerkrans terug": Universiteit Antwerpen onthult echte kleuren van een schilderij van Johannes Vermeer

Op zijn doek “De schilderkunst” heeft Johannes Vermeer zichzelf afgebeeld op de rug. We zien hem schilderen aan zijn ezel. Zijn model is Clio, de Griekse muze van de geschiedenis. Het meesterwerk van Vermeer uit 1666-1668, waar hij zelf erg aan gehecht was, hangt in het Kunsthistorisches Museum van Wenen. Het is een van de weinige werken die op dit moment niet te zien zijn in de grote overzichtstentoonstelling in het Rijksmuseum van Amsterdam.

Maar er is iets vreemds aan de hand met "De schilderkunst". Wat opvalt aan dit werk is de verkleuring van groen naar blauw van sommige onderdelen. Frederik Vanmeert van de Universiteit Antwerpen: "Als je voor het schilderij staat, dan valt die verkleuring het meeste op ter hoogte van de lauwerkrans van Clio. In plaats van glanzend groen heeft die nu ongeveer dezelfde kleur aangenomen als haar helderblauwe mantel. Het lijkt wel of Vermeer haar een hoofddeksel van bijpassende kleur heeft willen aanmeten".

Daar wilden de wetenschappers van de Universiteit Antwerpen het fijne van weten. Vorige herfst zijn ze aan de slag gegaan in Wenen met een speciale zelfgebouwde scanner. “Dat doen we zonder enige bemonstering en zonder het schilderij aan te raken,” verduidelijkt Koen Janssens van de Universiteit Antwerpen in “De Ochtend” op Radio 1. “We bekijken welke pigmenten of kleurbestanddelen Vermeer gebruikte en we zoeken ook naar sporen van pigmenten die verdwenen zijn.”  

Op die manier zijn sporen van (verdwenen) geel aangetroffen. "Vermeer gebruikte een mengsel van ultramarijnblauw en organisch geel. Dat laatste heeft de tand des tijds niet doorstaan." Even je kleurenleer opfrissen: groen is een combinatie van blauw en geel. Als je het geel weghaalt, hou je dus enkel blauw over. In het schilderij van Vermeer is dat ook gebeurd: het groen is verkleurd tot blauw. Dat blauw heeft wel standgehouden: Vermeer stond erom bekend dat hij ultramarijn gebruikte, kostbare blauwe kleurstof uit Afghanistan, "duurder dan goud".

Universiteit Antwerpen heeft ook een virtuele reconstructie uitgevoerd, waarop je duidelijk het verschil ziet tussen de blauwe en de groene lauwerkrans van Clio. Aan de echte Vermeer wordt niet geraakt. 

Het team van Antwerpen heeft eerder ook al onderzoek verricht naar "Het melkmeisje" van Johannes Vermeer en naar "De nachtwacht" van Rembrandt, allebei uit het Amsterdamse Rijksmuseum.

De resultaten van dit onderzoek worden op 28 maart 2023 voorgesteld op een internationaal wetenschappelijk symposium over het oeuvre van Vermeer, georganiseerd door het Rijksmuseum Amsterdam, in de marge van de grote overzichtstentoonstelling. Die loopt nog tot 4 juni, maar is al helemaal uitverkocht.