25 jaar Goede Vrijdagakkoord: hoe stabiel is de vrede nog in Noord-Ierland?

“Wat weet je over het Goede Vrijdagakkoord?” was de eerste vraag tijdens het mondelinge deel van mijn journalistenexamen op de VRT in juni 1998. Het was een vraag waarvan ik alleen maar had kunnen dromen.  Begin jaren ’90 had ik na mijn studies enkele weken vrijwilligerswerk gedaan in de buurt van Belfast en de situatie in Noord-Ierland had me sindsdien niet meer losgelaten. 

Dat de situatie in Noord-Ierland erg gespannen was, bleek al meteen bij de aankomst van de langeafstandsbus uit Londen. Voor er iemand naar buiten mocht, stapten er twee gewapende Britse militairen op. Een van hen zocht onder en achter alle zetels naar verdachte pakketjes, terwijl de andere met een detector de onderkant van de bus controleerde. Pas na die routinecontrole konden we uitstappen.

Ook de rest van Belfast droeg de sporen van meer dan 20 jaar burgeroorlog: de traliehekken en prikkeldraad die beide gemeenschappen scheidden, de portretten van politieke gevangenen die zich hadden doodgehongerd en de strook met nieuw asfalt bij het buitenrijden van de stad.  “Hier is vorige week een bomauto ontploft”, zei de man die mij was komen ophalen. “Vier doden. De schade wordt altijd zo snel mogelijk hersteld  zodat het lijkt alsof er niets gebeurd is.”

De weken nadien leerde ik de specifieke Noord-Ierse woordenschat kennen. "Kneecapping" stond voor de straf die het IRA uitvoerde bij verraders door hen 2 keer van dichtbij in de knieën te schieten. En "peace gates" voor de metalen poorten tussen katholieke en protestantse wijken in Belfast, die elke avond op slot gingen zodat er 's nachts geen bomauto's over en weer konden rijden. 

Dat het conflict tussen de katholieke minderheid en de protestantse meerderheid uiteindelijk uitdoofde met een politiek akkoord is eigenlijk een half mirakel. De eerste jaren gingen de gesprekken tergend traag en werd nauwelijks vooruitgang geboekt. Paramilitaire bewegingen - aan beide kanten - schonden op geregelde tijstippen het staakt-het-vuren. De DUP - de Democratic Unionist Party - liep weg van de onderhandelingstafel toen Sinn Féin erbij werd gehaald, de politieke arm van het IRA. 

Pas in 1997 bij het aantreden van premier Tony Blair kwam er schot in de zaak. Tijdens de laatste koortsachtige gesprekken schoof hij mee aan tafel, samen met de Ierse premier Bertie Ahern. Ook de Amerikanen - met hun grote Ierse immigrantengemeenschap - stuurden een onderhandelaar, voormalig senaatsvoorzitter George Mitchell. Op 10 april, Goede Vrijdag, kwam er witte rook uit de schouw. 

De belangrijkste bepalingen uit het Goede Vrijdagakkoord waren dat de Noord-Ieren voortaan een eigen parlement en regering kregen die moesten bestaan uit politici uit beide gemeenschappen. Verder zouden de Britse troepen zich terugtrekken, moesten de paramilitaire bewegingen hun wapens inleveren en werden politieke gevangenen vrijgelaten. 

Nog een belangrijk aspect was dat de harde grens tussen Noord-Ierland en de Ierse republiek ontmanteld werd én dat de Ierse Republiek haar aanspraak op de 6 Noord-Ierse provincies liet varen. Maar als een meerderheid in het noorden én het zuiden in een toekomstig referendum voor hereniging zou stemmen, dan komt die er.

Op 22 mei keurde een meerderheid van de Noord-Ieren én de inwoners van de Ierse Republiek het Goede Vrijdagakkoord goed. Maar de vrede was nog niet meteen een feit: op zaterdagnamiddag 15 augustus, vielen bij een bomaanslag van de Real IRA, een splintergroep van het IRA maar liefst 29 doden in een drukke winkelstraat in Omagh, waaronder een zwangere vrouw en een peuter van 22 maanden. 

Die aanslag blijkt uiteindelijk de laatste grote uitbarsting van geweld. Tegen 2005 hebben alle paramilitaire bewegingen hun wapens ingeleverd. Op 8 mei 2007 komt het Noord-Ierse parlement voor het eerst bij elkaar. Voormalige gezworen vijanden zitten nu samen aan tafel. DUP-leider en dominee Ian Paisley wordt aangeduid als First Minister, voormalig IRA-lid Martin McGuiness wordt Deputy First Minister. 

Sinds 1998 groeide een hele generatie Noord-Ieren op die alleen maar vrede hebben gekend, de zogenaamde "peace babies". Maar de Brexit in 2016 verstoort het delicate evenwicht. Hoewel een meerderheid van de Noord-Ieren tegen de Brexit stemde, werd Noord-Ierland toch uit de EU gerukt, terwijl het zuiden - de Ierse Republiek - erin bleef. Plots doemde het schrikbeeld van een harde grens weer op, dwars over het Ierse eiland, net zoals tijdens de Troubles. 

Uiteindelijk kwam die grens in de Ierse Zee te liggen, maar dat is dan weer niet naar de zin van de protestantse "Unionisten" die dat als een begin zien van de hereniging van Ierland. De laatste jaren is er opnieuw een opflakkering van paramilitair geweld, door dissidente groepen die hopen aan invloed te winnen. In 2019 werd journaliste Lyra McKee bij onlusten doodgeschoten. De dader is nog altijd niet gevat.

Toen ik in de lente van 2017 voor het eerst in meer dan 25 jaar opnieuw in Noord-Ierland was, viel me op hoezeer het conflict nog sluimert onder het oppervlak. Nog altijd wonen protestantse en katholieke gemeenschappen voornamelijk in hun eigen wijken, waar Britse of Ierse vlaggen wapperen. 93% van de kinderen gaan naar gesegregeerde - lees protestantse of katholieke - scholen. De fameuze "peace gates" in Belfast sluiten nog elke avond. Bijna iedereen die ik sprak rouwt nog om een ouder, broer of zus, tante of kind die het leven verloor tijdens de Troubles.

25 jaar na de ondertekening van het Goede Vrijdagakkoord zit de politieke situatie in het slop. De DUP - die destijds het akkoord niet ondertekende - weigert nog altijd in een nieuwe regering te stappen, ook al is het akkoord over de zogenaamde zeegrens intussen aangepast. Sinds de laatste verkiezingen in 2022 is Sinn Féin - de politieke erfgenaam van het IRA - de grootste politieke partij geworden. Voor het eerst in de 100-jarige geschiedenis van Noord-Ierland zijn de katholieke "republikeinse" kiezers in de meerderheid.

(lees verder onder de foto)

Het gevolg is dat er de afgelopen jaren verschillenden denktanks zijn opgericht die nadenken over de hereniging van Ierland, een mogelijkheid binnen het Goede Vrijdagakkoord. De kans is reëel dat Sinn Féin na de verkiezingen van 2024 ook in de Ierse Republiek aan de macht komt. Op dat moment wordt een referendum over de hereniging een realistisch vooruitzicht. 

Toch zitten lang niet alle Noord-Ieren, ook de katholieken niet, hierop te wachten. Steeds meer jonge Noord-Ieren willen zich trouwens niet meer vereenzelvigen met de religie van hun ouders. Ze willen dat politici zich bezighouden met de echte problemen van de Noord-Ierse bevolking, zoals armoede, werkloosheid en inflatie. En ze willen op de eerste plaats de verderzetting van 25 jaar vrede.