‘Op bevel van papa Poetin’: hoe een ordinaire straatcrimineel leider werd van een huurlingenleger

Moskou, Ministerie van Defensie, zomer 2014. Na de verovering van de Krim eerder dat jaar, zit de semi-clandestiene oorlog die de Russen in Oost-Oekraïne voeren wat in het slop. In het imposante gebouw uit de Stalin-tijd aan de Frunzenskayakaai staat een vergadering op de agenda. Een groep hoge functionarissen van het Defensie-departement ontmoet die dag Jevgeni Prigozjin. De meesten rond de tafel kennen de kale vijftiger enkel als de man van de contracten voor rantsoenen en catering van het leger.

Maar Prigozjin wil het die dag over iets heel anders hebben. Hij wil dat het ministerie van Defensie hem oefenterreinen ter beschikking stelt, die hij kan gebruiken voor de opleiding van “vrijwilligers”. Soldaten die geen officiële banden met het Russische leger hebben, maar die toch ingezet kunnen worden om oorlogen te voeren voor Rusland. Huurlingen met andere woorden. Volgens één van de deelnemers aan de vergadering - achteraf verteld aan de krant The Guardian - maakt Prigozjin duidelijk dat dit geen gewoon verzoek is. “Bevel van papa”, zegt hij. Bewust een bijnaam voor Vladimir Poetin gebruikend, om zijn nauwe band met de Russische president te benadrukken.

Contracten

Prigozjin geniet inderdaad het vertrouwen van de president. Vladimir Poetin kwam eerst graag in zijn restaurants. De vroegere hotdogverkoper knoopte zo nauwere relaties aan met diens personeel, van chauffeurs tot bewakers. Viktor Zolotov bijvoorbeeld, destijds het hoofd van de beveiliging van Poetin en nu directeur van de Russische Garde. Die aanpak leverde Prigozjin steeds meer winstgevende contracten op. Zoals gezegd, ook met Defensie.

Dat is bescheiden begonnen in 2010, met catering bij de Generale Staf en het Ministerie van Defensie. In 2012, twee jaar nadat het staatsmonopolie Voentorg is opgedoekt en de maaltijdvoorziening in militaire eenheden is uitbesteed aan de privé-sector én het jaar dat Poetin opnieuw president wordt, gaat plots 90 procent van alle aanbestedingen naar bedrijven van Prigozjin. De totale som van de ondertekende contracten voor 2013-2014 alleen al zou 92 miljard roebel (1,1 miljard euro) bedragen. Maar het is onmogelijk om de totale inkomsten van Prigozjin uit deze deal in te schatten.

De connecties van Prigozjin met het ministerie van Defensie houden daar echter niet op. In 2014, na het losbarsten van een corruptieschandaal, stelt de Russische minister van Defensie Sergei Shoigu voor om Oboronservice — het staatsmonopolie dat de kazernes onderhoudt — op te doeken en de activiteiten uit te besteden aan de privésector. ‘Megalain’, eigendom van Jevgeni Prigozjin via ‘Concord Management en Consulting’ haalt het contract binnen, goed voor 149,8 miljard roebel (1,6 miljard euro).

Terug naar de vergadering op het ministerie van Defensie. Jevgeni Prigozjin vraagt en krijgt zijn oefenterrein en wel in Molkino in Zuid-Rusland. Vlak naast de basis van de Tiende Special Forces Brigade bouwt ‘Megalain’ een “jongerenkamp”. In de loop der jaren zal dat steeds maar uitbreiden, naarmate het aantal gerecruteerden van de “private military company” (PMC) Wagner toeneemt.

Huurlingen zijn in Rusland nochtans verboden bij wet. Wie zo’n groep op poten zet of er aan deelneemt, riskeert tot 18 jaar cel. Volgens oppositiekrant Novaya Gazetta rijst bij de Russiche legerleiding eind 2010 het idee om er toch een beroep op te doen. Aanleiding is een conferentie op het International Economic Forum in Sint-Petersburg, met als preker van dienst Eeben Barlow, luitenant-kolonel van het Zuid-Afrikaanse leger onder het apartheidsregime en lid van de speciale elitetroepen. Vladimir Poetin geeft in april 2012 — de laatste weken van zijn “interludium” als premier — in een antwoord op een vraag in de Doema openlijk groen licht voor het inzetten van PMC’s. Acties van een leger worden nu eenmaal beperkt door een hele reeks internationale normen en verdragen. PMC’s kunnen veel “vrijer” handelen.

De generale staf contacteert Prigozjin met de vraag of hij toezicht wil houden op het financieel en economisch beheer. Zijn relatie met Poetin werkt hier in zijn voordeel. De ondernemer kent de Russische president persoonlijk, maar hun banden zijn niet té bekend bij het grote publiek. Het is ook belangrijk dat de baas van een PMC niet beschuldigd kan worden van een link met de Russische speciale diensten of het leger. Een “gewone” zakenman als hij is een prima dekmantel. “Ik denk dat Prigozjin het idee bij Poetin heeft gepitcht en die was het ermee eens”, vertelde voormalige ambtenaar van het Russische ministerie van Defensie onlangs aan de krant ‘The Guardian’.

Kijk: het Slavonic Corps — voorloper van Wagner — in 2013 in Syrië

Volgens Fontanka.ru, een onafhankelijke onlinekrant uit Sint-Petersburg, is Prigozjins huurlingenleger gegroeid uit het “Slavonic Corps”, een in Hong-Kong gebaseerd particulier militair bedrijf dat al in 2013 strijders rekruteert. Het wordt op dat moment geleid door twee Russen. Na een mislukte operatie in Syrië, wordt het duo opgepakt en veroordeeld tot drie jaar wegens... inbreuken op de huurlingenwet. Hun strijders duiken een jaar later op in het zuidoosten van Oekraïne en de Krim. Dit keer onder leiding van Dmitry Utkin, voormalig lid van de Russische militaire inlichtingendienst die als roepnaam “Wagner” heeft. PMC Wagner is geboren.

In augustus 2015 worden huurlingen van Wagner naar Syrië gestuurd. Ze boeken daar succes. Na de inname van Palmyra (2016) zijn enkelen te gast in het Kremlin. Twee jaar later verzuurt de sfeer.

Euro Polis, een bedrijf dat banden heeft met Jevgeni Prigozjin, heeft een overeenkomst getekend met de Syrische regering. Prigozhin krijgt een kwart van alle olie en gas uit gebieden die ze bevrijden voor Bashar al-Assad. Bij Deir ez-Zor komen in een gevecht met Amerikaanse militairen tientallen Wagnerstrijders om. De omvang van de verliezen dwingt Rusland om sommige doden officieel te erkennen. “Russische burgers die voor eigen rekening naar Syrië reisden”, beweert het ministerie van Buitenlandse Zaken.

Ruilhandel

Prigozjin plooit zich dan (gedwongen) terug op Afrika. Net als in Syrië doet hij er aan “ruilhandel”. Aan zijn imperium gelieerde bedrijven krijgen vergunningen voor het ontwikkelen van goud, diamanten en andere natuurlijke rijkdommen in ruil voor “diensten” van zijn huurlingen. Volgens de ‘Financial Times’ brengt hem dat in vijf jaar 250 miljoen dollar op. Wagner doet er nog veel meer. Het onderdrukt protesten van de oppositie, waarborgt de veiligheid van hoge functionarissen en politieke kopstukken en zet desinformatie- en propagandacampagnes op, vooral gericht tegen de aanwezigheid van de Fransen.

Dat laatste is een kolfje naar zijn hand. Jevgeni Prigozjin bezit al jarenlang een echte ‘trollenfabriek’ in het dorp Olgino, bij Sint-Petersburg. Dat is bekend sinds een journalist van Novaya Gazeta in 2013 aan de slag ging bij het ‘Internet Research Agency’. Later bleek dat zijn eerste experimenten met het manipuleren van de publieke opinie op sociale media al dateerden van in 2009, bij de gemeenteraadsverkiezingen in verschillende Russische steden. In 2013 probeerde de ‘trollenfabriek’ al via Twitter de Amerikaanse verkiezingen te beïnvloeden. Nadien volgden andere sociale netwerken, YouTube, Facebook en Instagram. Tijdens de Amerikaanse presidentsverkiezingen van 2016 probeerden Prigozjins “trollen” de kiezers in het kamp van Donald Trump te krijgen.

De Russische invasie in Oekraïne in februari 2022 begint zonder Prigozjin en Wagner. Volgens de in Letland gebaseerde website Meduza ligt de zakenman minder goed bij Poetin en in voortdurend conflict met minister van Defensie Sergei Shoigu en de presidentiële administratie. Pas eind maart 2022 verschijnen Wagner-eenheden op het terrein. In juni nemen Wagnersoldaten na twee maanden vechten Popasna, een klein stadje in de regio Loehansk in. Prigozjin wordt gedecoreerd met de onderscheiding Held van Rusland. Na de herovering door de Oekraïners vinden die er op stokken gespieste afgehakte hoofden.

Tegen de zomer van 2022 valt de naam PMC Wagner steeds meer in de Russische media. Prigozjin begint met het rekruteren van gevangenen, om die naar het front te sturen. In twee maanden tijd daalt het aantal gedetineerden in Russische gevangenissen met 23.000. Na jarenlang alle banden met Wagner te hebben ontkend, kondigt Prigozjin in september triomfantelijk aan dat hij de groep in 2014 heeft opgericht. “In elke kwestie moet er wat ruimte zijn voor sport”, antwoordt hij op vragen waarom hij daar nu pas mee naar buiten komt. In december begin een tweede rekruteringsronde in de gevangenissen en start de PMC Wagner een offensief bij de stad Bachmoet.

Dysenterie

In het eerste jaar oorlog is de Wagnerbaas op het voorplan verschenen én een spraakmakende speler geworden. In januari 2023 staat hij voor het eerst in de top 10 van de belangrijkste Russen, voor minister van Defensie Sergei Shoigu. Dat verbeter de sfeer tussen beiden er niet op. Niet alleen weet Shoigu dat de rantsoenen die Prigozjin aan het leger levert, nauwelijks beter zijn dan zijn schoolmaaltijden — in 2019 is er een groot schandaal losgebarsten na dysenterie in Moskouse scholen — hun “samenwerking” in Syrië heeft ook sporen nagelaten. Nieuw dieptepunt is de beschuldiging in februari 2023 van Prigozjin aan het adres van de minister van Defensie en de chef van de generale staf, dat ze PMC Wagner “tot uitsterven drijven” door hen onvoldoende munitie te leveren.

Shoigu is niet de enige waar Prigozjin ruzie mee heeft. Ondertussen ligt hij in conflict met bijna de hele (politieke) elite. Aan de ene kant verkondigt de Wagnerbaas dat hij politieke ambities heeft. Het nieuws doet de ronde dat hij overweegt een conservatieve beweging op te richten. Anderen zeggen dat hij zijn oog heeft laten vallen op de bestaande pro-oorlog centrumpartij A Just Russia-For Truth. Velen zien hem als een bedreiging. Hij heeft een militaire groep achter zich, die niet door de staat gecontroleerd wordt.

Aan de andere kant heeft zijn getier en gebrul wat van een zwaktebod. Wagner heeft in de oorlog geen noemenswaardig succes geboekt en heeft de situatie aan het front niet fundamenteel veranderd. Prigozjin zijn imperium is bijna volledig gebaseerd op overheidsopdrachten. Het Kremlin kan in een handomdraai besluiten dat dit feest over is.

De steeds groter wordende aandacht voor Prigozjin heeft ook schaduwkanten voor de Wagnerbaas en zijn gezin. Zijn kinderen plaatsten de hele tijd foto’s op Instagram, die een blik werpen op hun luxueuze leven. Dat is nu gedaan. Zijn oudste dochter Polina (30) en zijn zoon Pavel (24) werden door hun vader ingeschakeld in de wirwarconstructie van bedrijven die zijn imperium vormt. Sinds ze allebei op de internationale sanctielijsten staan, komt die eer steeds meer de jongste toe, Veronika (18).