Wat vinden Russische Belgen van de oorlog in Oekraïne? ‘Ik heb me nog nooit zo Russisch gevoeld als sinds de invasie’

“Mijn zus vierde oudejaarsavond bij onze moeder, ze wonen allebei in Moskou. Op een zeker ogenblik vraagt mijn zus: stel dat ik een jongen was, zou je me dan naar de oorlog sturen? Waarop onze moeder antwoordt: ‘Pf, wat een moeilijke vraag’”, zo vertelt de 34-jarige Anyuta Wiazemsky Snauwaert. “Ik was er een week ziek van toen ik dat hoorde. Ik begrijp niet dat dit voor de persoon die mij ter wereld heeft gebracht een moeilijke vraag is, het zou een heel makkelijke vraag moeten zijn, met een heel eenvoudig antwoord.”

Anyuta werd zelf in de Russische hoofdstad geboren. Ze behaalde haar diploma in de specialisatie strafrecht aan de Moskouse rechtenacademie, maar besloot toen haar leven om te gooien en een artistieke carrière na te streven. In 2013 kwam ze naar België om te studeren aan de Koninklijke Academie voor Schone Kunsten in Gent. Tegenwoordig is ze multimediakunstenaar, fotograaf en curator.

Praten over de oorlog in Oekraïne en de politieke situatie in Rusland valt haar zwaar, dat zegt ze zelf en dat merk ik ook tijdens ons gesprek; ze zucht, neemt lange pauzes, haar stem wordt bij momenten breekbaar. Het conflict raakt haar diep, in die mate dat ze er naar eigen zeggen een tijdlang zware fysieke klachten door ervoer. Toch blijft ze haar best doen om zich over de kwestie uit te spreken.

Toen ze tien jaar geleden naar België kwam, was dat voornamelijk omdat ze niet meer in Rusland wilde zijn, vertelt Anyuta: “Ik blies alle bruggen met mijn geboorteland op, ik had er ook bijna geen contacten meer. Mijn band met Rusland was de voorbije jaren bijna volledig weg.” Enigszins paradoxaal bracht net de oorlog in Oekraïne daar verandering in. Anyuta: “Ik heb me nog nooit zo Russisch gevoeld als sinds de invasie. Ik ben weer contact gaan zoeken met mensen die ik al jaren niet gesproken had, ik maak nu dagelijks gebruik van het Russisch op Telegram.

“Daarnaast ben ik vorige zomer ook officieel Belg geworden en kreeg ik voor het eerst de optie om mijn Russische nationaliteit op te geven; ik had er jarenlang van gedroomd om dat te kunnen doen, maar toen het eindelijk zover was, begon ik te twijfelen. Opeens besefte ik: stel dat Rusland de oorlog verliest, stel dat het uit elkaar valt en er een mooi nieuw Rusland in de plaats komt waarin alle criminelen zoals het hoort berecht worden, dan kan ik misschien nog van dienst zijn met mijn eerste diploma.”

Ik vraag haar hoe dat nieuwe Rusland er volgens haar zou kunnen uitzien en hoe dat doel bereikt kan worden. Er volgt een lange stilte. “Ik denk dat er verschillende scenario’s mogelijk zijn,” zegt Anyuta uiteindelijk, “maar geen daarvan is vrolijk. Het vraagt heel veel intern werk en het is absoluut niet duidelijk wie dat werk zou kunnen doen. Het zou in ieder geval al positief zijn als Rusland uiteenviel, zeker voor alle gekoloniseerde etnische minderheden die er nu deel van uitmaken en als minderwaardig worden behandeld. Zo’n enorm land met allemaal volkeren die er eigenlijk geen deel van willen uitmaken, dat is puur imperialisme. Dat is ook wat we nu in Oekraïne zien.”

Ten slotte haalt Anyuta nog de rol aan die westerse landen spelen in deze kwestie. Wat haar betreft, gaan de EU en de Verenigde Staten niet geheel vrijuit: “Poetins corrupte machine opereert op een globale schaal. Ik vind het daarom onrealistisch en ook oneerlijk te verwachten dat het Russische volk dit in zijn eentje oplost. De invasie is dan wel in 2022 begonnen, maar het regime zit er al dertig jaar. En wie heeft er in die dertig jaar voor gezorgd dat dat is kunnen gebeuren, wie heeft er zich afhankelijk gemaakt van Russische olie? En hoe reageerde het Westen toen in 2014 de Krim werd geannexeerd?”

Kritische stemmen

Anyuta is niet de enige die kritisch naar de westerse landen kijkt. Enkele publieke intellectuelen en academici, onder wie Noam Chomsky, John Mearsheimer, Henry Kissinger, Yanis Varoufakis en, in ons land, Tom Sauer stellen zich al langer ernstige vragen bij de manier waarop de VS en EU met de oorlog in Oekraïne omgaan en de rol die ze gespeeld hebben bij het ontstaan ervan.

Hun kritiek neemt verschillende vormen aan, maar de vaakst gehoorde stellingen zijn: dat de Russische inval in Oekraïne perfect voorspelbaar was en dat het Westen desondanks weinig of niets heeft gedaan om die te voorkomen, dat de VS garen spinnen bij de prolongatie van de oorlog aangezien Rusland zichzelf op die manier militair blijft verzwakken, dat mogelijke diplomatieke oplossingen – om bovenstaande reden – onvoldoende worden onderzocht en, ten slotte, dat de EU en de VS in hun buitenlandbeleid vooral gedreven worden door eigenbelang en pragmatisme, veeleer dan door morele overwegingen.

Andrey I. (33) gaat in ieder geval niet akkoord met die visies. “Het zijn niet de Verenigde Staten die voordeel halen uit deze oorlog”, zegt hij. “Het kan natuurlijk zijn dat bepaalde machtscentra in de VS invloed uitoefenen op de overheid, de oliesector zal misschien iets te winnen hebben bij het conflict aangezien Amerikaanse oliebedrijven concurreren met Russische, maar voor andere sectoren ligt het dan weer helemaal anders. Het is niet zo zwart-wit.”

Andrey is afgestudeerd als archeoloog aan de Universiteit Gent en werkt in de transportsector. Hij wil liever niet met zijn volledige naam in de krant komen. Zoals voor de meeste mensen van Russische afkomst die in België wonen, was de invasie van Oekraïne voor hem een grote schok. “Het eerste wat in mij opkwam toen ik het nieuws hoorde, was: dit is gewoon belachelijk. Het is zo out of this world”, zegt hij. “Eerst ben je gewoon in shock, maar naarmate de tijd vordert, begin je je vragen te stellen.”

Om antwoorden te krijgen is hij zich in de kwestie gaan verdiepen. Zo begon hij Telegram-kanalen en Twitter-accounts van politieke analisten te volgen en is hij historische informatie gaan opzoeken. Tijdens ons gesprek in een Gents studentencafé haalt hij om de paar minuten zijn telefoon boven om mij een interessante link door te sturen.

Opvallend genoeg heeft Andrey exact dezelfde visie betreffende het pad dat Rusland zou moeten volgen als Anyuta: het land moet opsplitsen en de verschillende volkeren die erin opgenomen zijn, moeten onafhankelijk worden. Zelf behoort hij tot de Boerjaten, een etnische minderheidsgroep uit Siberië. “Het conflict in Oekraïne kan niet op korte termijn worden opgelost”, zegt hij. “Er kan alleen een permanente oplossing komen als Rusland decentraliseert, uiteenvalt in verschillende staten. Een regimewissel is onvoldoende want de imperialistische machtsbasis in Moskou blijft dan gewoon behouden.”

Verschillende meningen

Zowel Andrey als Anyuta wordt op een heel persoonlijk niveau geroerd door de oorlog in Oekraïne. Dat betekent echter niet dat alle mensen met Russische roots in ons land het conflict op die manier beleven. Zo volgt Amierkhan Sapralyev (20), student architectuur aan de KU Leuven, het nieuws over de oorlog veel minder. Tevens geeft hij zelf toe onvoldoende met de geschiedenis van Rusland en Oekraïne bekend te zijn om zich een gefundeerde mening te kunnen vormen over mogelijke oplossingen voor het conflict of het soort toekomst waarnaar beide landen zouden moeten streven. Hij is, in tegenstelling tot Andrey en Anyuta, dan ook in België geboren en spreekt geen Russisch.

Amierkhan herinnert zich nog hoe hij zich voelde toen de oorlog losbarstte: “Dat is zo’n typische Poetin-move, was het eerste wat ik dacht. Ze doen het gewoon omdat ze weten dat ze het kunnen. Ik steun Oekraïne dan ook volledig.” Volgens hem houdt hij er, omdat hij in België geboren is, dezelfde visie op na als de meeste andere Belgen. “Ik voel nooit de drang om Rusland te verdedigen”, legt hij uit. “Ik ben heel trots op mijn Russische roots, maar ik kan dat heel duidelijk scheiden van wat er in Oekraïne aan de hand is en wat Poetins regime in eigen land doet.”

Zijn moeder, die in Rusland geboren is en er lang gewoond heeft, kijkt heel anders naar de situatie; zij begrijpt de Russische acties wél. Amierkhan: “Mijn zussen en ik praten soms met mama over dit onderwerp en iedereen respecteert dan elkaars mening, ook al verschillen die sterk van elkaar. Het heeft de situatie in ons gezin niet echt beïnvloed. Ik kan natuurlijk totaal niet begrijpen waar haar standpunt vandaan komt, voor mij is wat Rusland in Oekraïne doet overduidelijk fout, maar ik kan haar mening niet veranderen. En zij de mijne niet.”

Russisch-Oekraïens

Voor Amierkhan heeft het uitbreken van de oorlog in Oekraïne geen grote impact gehad op zijn gezinsleven of de manier waarop hij zijn identiteit beleeft. Voor de 23-jarige Maria Roudenko daarentegen, student Engelse en Duitse taal- en letterkunde aan de Universiteit Antwerpen en daarnaast werkzaam als data-analist, ging de invasie gepaard met een grote persoonlijke ontdekking.

“Ik zat met mijn mama op een bus naar Nederland”, vertelt ze. “Ik vroeg haar: ‘Mama, hoe moet ik me nu eigenlijk bij heel deze situatie voelen?’ We hebben dan een lang gesprek gehad en toen ben ik dus te weten gekomen dat ik voor de helft Oekraïens ben. Mijn grootvader van moederskant was er blijkbaar heel trots op dat hij Oekraïner was, hij vond het altijd jammer dat in mama’s paspoort niet stond dat ze Oekraïens was (alle onderdanen van de Sovjet-Unie hadden hetzelfde paspoort, maar daarin stond wel vermeld welke etniciteit men had, APO).

“Je moet je voorstellen dat je op een bus zit en dat allemaal te weten komt”, zegt Maria lachend. “Daarvoor zag ik mezelf altijd gewoon als Russisch. Door die ontdekking heb ik ook mijn visie op het conflict enigszins moeten bijstellen. Niet dat ik daarvoor pro-Poetin was, of voor de oorlog, maar je gaat je sterker identificeren met de Oekraïners, je stelt jezelf plots de vraag: is dat eigenlijk ook mijn volk? Zelfs al heb je er nooit gewoond, spreek je de taal niet en heb je totaal geen feeling met die cultuur.

“Maar tegelijk vraag ik me af: mág ik überhaupt een mening hebben over deze kwestie? Zoals ik zei, ik heb nooit in Oekraïne of Rusland gewoond, en zelfs mijn ouders zijn al twintig jaar in België. Ik ben ook niet ingelezen in de geschiedenis van het conflict. In hoeverre kan ik me er dan een onderbouwde mening over vormen? Ik ga in ieder geval niet akkoord met wat Poetin doet, ik weet niet hoe gebrainwasht je daarvoor moet zijn. Of hoe bang. Maar ik denk niet dat alles hier zwart-wit is, iedereen heeft altijd zijn eigen agenda.”

“Ik heb ook gemerkt dat ik nu altijd zeg: ‘Ik ben Russisch-Oekraïens’, in plaats van: ‘Ik ben Russisch’, omdat ik niet wil dat mensen zouden denken dat ik voor de oorlog ben”, zegt Maria. “En in het begin praatten mijn mama en ik bewust minder luid Russisch op openbare plaatsen omdat we merkten dat bijvoorbeeld mensen aan de kassa minder vriendelijk waren tegen ons. Maar ik ben het er niet mee eens dat de oorlog zou moeten betekenen dat we alles wat Russisch is moeten mijden. Rusland heeft een extreem rijke cultuur, daar kun je niet omheen.”

Uitzondering

Ter afsluiting nog dit: Anyuta, Andrey, Amierkhan en Maria spreken open over hun gedachten en gevoelens met betrekking tot de oorlog en de situatie in Rusland, maar ze vormen daarin veeleer een uitzondering. De meeste Belgen met Russische roots die ik contacteerde, weigerden resoluut te worden geïnterviewd of wilden enkel anoniem getuigen.

Een vrouw die zelf niet in de krant wilde komen omdat ze nog bijna jaarlijks samen met haar kinderen naar Rusland gaat en anders voor hun veiligheid zou vrezen, wilde me wel helpen bij mijn zoektocht naar getuigenissen. Ze contacteerde haar Russische kennissen in België en een paar dagen na ons gesprek stuurde ze me een mail.

“Ik heb vijf mensen gecontacteerd, maar alle vijf hebben geweigerd”, schreef ze. “De redenen die ze daarvoor opgaven, kunnen ruwweg in drie categorieën ondergebracht worden. Eén: ‘Ik heb me volledig afgesloten van het nieuws omdat ik het niet meer aankon, dus ik kan er ook niets zinnigs over zeggen.’ Twee: ‘Ik heb een sterke mening maar wil ze niet publiek kenbaar maken.’ Drie: ‘Ik heb een mening over de kwestie, maar wil niet kwaadspreken over mijn land (dat doen de media hier sowieso al) en veel goeds valt er op dit moment niet over te zeggen.’ Ik denk dat het in veel gevallen een mix van de drie is, maar de kracht van de laatstgenoemde reden valt niet te onderschatten. Zoals Poesjkin ooit zei: ‘Ik veracht mijn vaderland natuurlijk van kop tot teen, maar ik vind het jammer als een buitenlander mijn gevoel deelt.’”