Waarom Zweden massaal de sigaret kunnen afzweren en de rest van Europa niet

Dat roken slecht is voor de gezondheid weet iedereen. Zo slecht dat er in ons land nog altijd 14.000 mensen per jaar sterven aan de gevolgen ervan. Toch blijft 1 op de 5 mensen in ons land verknocht aan de sigaret, ondanks alle inspanningen van de afgelopen jaren. Denk aan anonieme verpakkingen met gruwelijke afbeeldingen, sensibiliseringscampagnes, verbod op reclame, prijsverhogingen. België schakelt nu nog een versnelling hoger in de strijd tegen roken. De Hoge Gezondheidsraad pleitte deze week nog voor een verbod op filtersigaretten. Eerder was er het KB van 14 maart 2023 waarmee minister van Volksgezondheid Frank Vandenbroucke het verbod op nicotinezakjes invoerde.

De inkt van het Staatsblad was nog niet droog of er rezen al een heleboel vragen. Waarom een verbod? Nicotinezakjes bevatten helemaal geen tabak en dienen ook niet om te roken. In Zweden heeft het gebruik er zelfs mee toe geleid dat mensen de sigaret hebben afgezworen. Waarom ontneemt een minister van Volksgezondheid nicotinegebruikers een beter alternatief voor de extreem schadelijke sigaret?

Rookvrije generatie

“Ons doel is om onze kinderen en jongeren van de sigaret te houden. Als je volop inzet op een rookvrije generatie, dan moet je verhinderen dat ze in contact komen met roken of alles wat daaraan verwant is. Net als elektronische sigaretten of vapen kunnen nicotinezakjes een opstap zijn naar roken op jonge leeftijd. Daarom kiezen we resoluut voor een verbod”, zegt woordvoerder Billy Buyse van minister Frank Vandenbroucke.

“Het beschermen van de gezondheid van kinderen en jongeren is een absolute prioriteit. Uiteraard kunnen nicotinezakjes een middel zijn om te stoppen met roken, maar dat is geen reden om telkens nieuwe producten zomaar op onze markt toe te laten. Zeker niet als het gevaar bestaat dat je er nieuwe rokers of nicotinegebruikers mee aanboort. Er zijn voldoende alternatieven om te stoppen.”

Mentholsmaak

De Stichting tegen Kanker juicht het verbod alvast toe. “De orale nicotinevervangers die in de apotheek verkocht worden, zijn na wetenschappelijk onderzoek effectief bevonden. Voor nicotinezakjes is er geen wetenschappelijk bewijs dat ze helpen bij een rookstop”, schrijft de organisatie op haar website. “Sigarettenfabrikanten brengen deze producten op de markt om verloren klanten terug te winnen. Ze kunnen rokers in hun verslaving vasthouden en de vele inspanningen in de strijd tegen roken ondermijnen.”

LEES OOK. Minister van Volksgezondheid Frank Vandenbroucke verbiedt verkoop van nicotinezakjes

De stichting formuleert nog meer bekommernissen. “Nicotinezakjes kunnen zeer discreet worden gebruikt op plaatsen waar roken verboden is. En wij maken ons zorgen over het gebruik door jonge niet-rokers vanwege het nicotinegehalte. Dat is nog verslavender voor het jonge brein dat nog volop in ontwikkeling is. De producten zijn duidelijk gericht op jongeren. Gezien de vele smaken waarin ze verkrijgbaar zijn - waaronder de voor sigaretten verboden mentholsmaak - hebben deze pakjes een grote aantrekkingskracht. Bovendien zijn ze goedkoop en dus gemakkelijk toegankelijk. En omdat je niet kunt zien of ruiken wanneer iemand ze gebruikt, is er weinig sociale controle door ouders of leraren, wat het risico op verslaving voor jongeren vergroot.”

Medaille

Dat is de huidige situatie in België, maar niet elk land vaart die koers. Op uitnodiging van tabaksfabrikant Philip Morris International (PMI) trok Het Belang van Limburg vorige maand naar een debat in Stockholm, georganiseerd door de Zweedse website Vejpkollen. Daar spraken de aanwezige wetenschappers - internationaal gelauwerde antirookexperts - heel andere taal. Maar misschien is het nodig om de Zweedse situatie eerst even te kaderen.

Zweden is vandaag bijna rookvrij. Slechts 6% van de bevolking rookt nog, er komt 38% minder kanker voor in vergelijking met de rest van de Europese Unie en er is 39,6% minder tabaksgerelateerde sterfte. Dat was niet altijd het geval, want ook in de jaren 70 en 80 rookten de Zweden dat het een lieve lust was. Professor emeritus Karl Fagerström probeert al sinds die periode zijn landgenoten van de sigaret af te helpen. In 1999 ontving hij voor zijn wetenschappelijke werk inzake tabakscontrole nog een medaille van de Wereldgezondheidsorganisatie.

Snustraditie

“In die vroegere jaren kwamen in Zweden sigaretten met een laag nicotinegehalte op de markt. Ik vond dat verkeerd. Rokers gebruiken sigaretten voor de nicotine, maar ze krijgen tijdens het roken ook andere, schadelijke stoffen binnen. Ik kon destijds het Zweedse tabaksmonopolie overtuigen om pure nicotine over alle tabak te spuiten en zo een sterkere sigaret te maken. Het gevolg was dat rokers minder sigaretten gingen roken en lichter inhaleerden.” Op die manier ademden de lokale rokers minder schadelijke stoffen in die bij het rookproces vrijkomen.

Daarnaast zit het gebruik van het tabaksproduct snus in Zweden verankerd in een culturele traditie. De snusconsumptie kende een opflakkering nadat media en wetenschappers steeds meer berichtten over de schadelijke effecten van roken. Snus - lees: snoes - is een tabaksproduct in poedervorm. Gebruikers steken een klein theezakje met het tabakspoeder onder de bovenlip en de nicotine kan zo via het tandvlees worden opgenomen. Nicotinezakjes zien er gelijkaardig uit, maar bevatten geen tabak. Het gebruik van zowel snus als nicotinezakjes heeft in Zweden de afgelopen jaren veel rokers van de sigaret afgeholpen.

Farmaceutische nicotine

Gevraagd naar wat hij vindt van een verbod op nicotinezakjes, antwoordt professor Fagerström vlakaf: “Voor mij is het heel moeilijk te begrijpen of de mensen die voor zo’n verbod pleiten, zintuigen, kennis en inzichten hebben. Sigaretten zijn veruit het schadelijkste tabaksproduct, snus is wat dat betreft veel beter. In de VS heeft de Food and Drug Administration snus daarom ook de minder schadelijke productlicentie gegeven. Maar nicotinezakjes bevatten zelfs geen tabak. Ze zijn gemaakt met farmaceutische nicotine die je vindt in de nicotinekauwgom en -pleisters. Dat zo’n product wordt afgeraden om rokers van de sigaret af te helpen, is moeilijk te vatten.”

LEES OOK. Nicotinezakjes winnen aan populariteit: oplossing of probleem?

In de jaren 80 ging Fagerström aan de slag bij een farmaceutisch bedrijf om medicijnen te ontwikkelen die rokers konden helpen om te stoppen met roken. Later werd hij ook een voorstander voor snus. “Toen Zweden toetrad tot de Europese Unie was het snusverbod een discussiepunt. Er was hier veel discussie over: veel mensen vonden snus niet nodig, want ze vonden dat we genoeg hadden aan sigaretten. In het wetenschappelijk tijdschrift The Lancet heb ik geschreven dat het accepteren van het Europese snusverbod een dom overheidsbeleid van Zweden zou zijn. Want wat gaan snusgebruikers doen als ze hun nicotineproduct niet meer kunnen krijgen? De meerderheid zou naar de sigaret grijpen. En dat zou heel slecht zijn geweest voor de volksgezondheid.” Sindsdien is Zweden het enige EU-land waar productie en verkoop van snus niet verboden is.

Snus doodt niet

Tijdens het mediadebat nam ook dr. Anders Milton het woord. Hij werkte in het universitair ziekenhuis van Uppsala en was voorzitter van zowel de Zweedse medische vereniging, de World Medical Association als het Zweedse Rode Kruis. Milton maakte ook deel uit van de adviescommissie van het tabaksvrije initiatief dat de Noorse Gro Harlem Brundtland, destijds directeur van de Wereldgezondheidsorganisatie, organiseerde. ”Ik vecht al mijn hele leven tegen sigaretten en heb de Zweedse Snus-commissie mee opgericht. We hebben destijds de autoriteiten geholpen om het roken onder controle te krijgen. Vandaag rookt ongeveer 5 à 6% van de mannelijke bevolking in Zweden en toch consumeren ze dagelijks evenveel tabak als in de Europese Unie. Het verschil? Zweedse mannen gebruiken snus in plaats van sigaretten te roken. We hebben de overheid geadviseerd om de waarheid te vertellen. Die is eenvoudig: wie snus gebruikt zal er niet aan doodgaan, maar de helft van de mensen die zwaar roken, zal uiteindelijk sterven aan longkanker. Ons land heeft de laagste incidentie van longkanker in de Europese Unie.”

Rookvrije toekomst

Alternatieven toelaten of niet, het blijft een ingewikkeld vraagstuk. Vooral omdat er in de tabaksindustrie veel gelobbyd wordt. Niemand die de wetenschappelijke kennis over de schadelijke gevolgen van roken vandaag nog in vraag stelt. En omdat wereldwijd de Tobacco End Game is ingezet, bereiden de tabaksindustrie en haar lobby zich voor op een toekomst zonder sigaretten. Om economisch overeind te blijven moet de bedrijfstak zich radicaal heruitvinden. Marktleider Philip Morris International (PMI) – groot geworden met sigarettenmerken Marlboro en Lucky Strike – zet daarom al enkele jaren in op IQOS, een product waarbij de tabak niet gerookt, maar verwarmd wordt. En daarbij komen veel minder schadelijke stoffen vrij. In bijna 80 verschillende landen zijn IQOS en afgeleide producten een groot succes. In België mag het niet verkocht worden.

Eind vorig jaar heeft PMI voor 14,5 miljard euro Swedish Match overgenomen, ’s werelds grootste producent van snus en nicotinezakjes van merk ZYN. Een zoveelste bewijs dat het internationale tabaksbedrijf zich opmaakt voor een rookvrije toekomst. Tegenstanders zullen het hypocriet noemen, dat een van de bedrijven die wereldwijd honderden miljoenen mensen aan de sigaret en dodelijke ziekten hebben geholpen, nu nog eens via de kassa wil passeren.

Onderzoekscentrum

Een insider zegt: “We kunnen niks goed doen. We hebben als bedrijf wel de keuze gemaakt om de producten die ons groot hebben gemaakt, af te zweren. In de plaats willen we nieuwe producten op de markt brengen die mensen van de schadelijke sigaret af kunnen helpen.”

Een verwijzing naar de forse investeringen in The Cube, een groots onderzoekscentrum in het Zwitserse Neuchâtel. Daar verricht PMI niet alleen onderzoek naar minder schadelijke alternatieven voor de sigaret, maar wordt ook nagedacht over toekomstige toepassingen. PMI heeft intussen ook drie farmabedrijven Vectura, Oti Topic en Fertin Pharma onder zijn koepel. Bedoeling is om in de toekomst de technische knowhow van IQOS combineren met farmaceutische kennis. Dat kan mogelijk leiden tot nieuwe medische toepassingen. Gedoseerd slaapmedicatie verstuiven via aerosolen bijvoorbeeld.