2,3 miljoen Belgen kregen vorig jaar verslavende slaap- en kalmeermiddelen, gebruik bij jongeren stijgt

Benzodiazepines (kortweg benzo's) zijn de meest gebruikte slaap- en kalmeermiddelen. Bekende merknamen zijn Xanax en Valium.  Ze kunnen mensen snel tot rust brengen en ze helpen bij het inslapen. Dat is soms nodig, bijvoorbeeld bij een paniekaanval of als iemand overstuur is. 

Benzo's zijn nooit een duurzame oplossing voor slaapproblemen en stressklachten, hoewel ze vooral daarvoor worden voorgeschreven. Bij langdurig gebruik zijn ze verslavend en er zijn heel wat bijwerkingen.

“Toch behoren Belgen tot de grootste benzogebruikers ter wereld”, zegt huisarts en postdoctoraal onderzoeker Ellen Van Leeuwen (UGent). “Dat is al jaren geweten, maar exacte cijfers waren er tot vandaag niet.”

Die cijfers zijn er nu wel, een primeur voor België. Ze werden op vraag van VRT geanalyseerd door IQVIA, een bedrijf dat onderzoek, technologie en diensten levert aan de gezondheidssector.

We zetten de vijf belangrijkste vaststellingen op een rij.

Er gingen vorig jaar ruim 420 miljoen pillen over de toonbank. 2,3 miljoen Belgen, één op de vijf, kregen vorig jaar een benzo voorgeschreven.

“Ik vind dat zeer, zeer veel”, zegt psychiater Stephan Claes (KU Leuven). “Het is veel meer dan je vanuit medisch perspectief kan verantwoorden. Er zijn nauwelijks indicaties voor het correct gebruik van benzodiazepines. Alleen in uitzonderlijke omstandigheden kan gebruik zinvol zijn.”

“Een op vijf is immens veel”, bevestigt Ellen Van Leeuwen. “De richtlijnen zeggen nochtans duidelijk dat je bij slaapproblemen enkel benzo’s mag gebruiken als er ook hoge lijdensdruk is, bijvoorbeeld als iemand helemaal overstuur is na een plots overlijden in de familie. Eerst moet je ook andere, niet-medicamenteuze oplossingen overwegen, maar dat lijkt vaak niet te gebeuren.”

De nieuwe cijfers tonen hoe sterk het gebruik van benzo’s genormaliseerd is. “We merken dat in gesprekken met hulpverleners en patiënten”, zegt postdoctoraal onderzoeker Melissa Ceuterick (UGent), die onderzoek doet naar benzogebruik. “Men heeft het vaak over een inslapertje of een slapertje, alsof het gaat om onschuldige medicatie. Mensen zeggen ook dat benzo’s een vangnet en een houvast zijn en dat ze voor emotionele steun zorgen. De bekende nadelen en het risico op verslaving worden ondertussen geminimaliseerd.”

Het aantal jonge benzogebruikers (15 tot 24 jaar) stijgt al vier jaar op rij. Vorig jaar kregen meer dan 41.000 jongeren minstens één keer een benzo voorgeschreven. Ongeveer de helft van die jongeren waren nieuwe gebruikers. Het stijgend gebruik heeft waarschijnlijk te maken met de stress van de pandemie, al kan dat niet met zekerheid gezegd worden.

“Dit is zeer alarmerend” zegt Ellen Van Leeuwen. “Het kan gaan om kinderen met ernstige psychiatrische problemen, maar ook om jongeren met inslaapproblemen tijdens de examens. We moeten dringend kijken hoe we die jongeren kunnen helpen op een andere, veiligere manier. Benzo’s zijn geen onschuldige snoepjes, maar medicatie met veel risico’s.”

Melissa Ceuterick vindt de stijging bij jongeren “frappant”. “Het ligt in de lijn van eerder onderzoek door Sciensano tijdens de pandemie, al ging het toen om momentopnames.”

De nieuwe cijfers bevestigen onderzoek van het Vlaams expertisecentrum Alcohol en andere Drugs (VAD), gebaseerd op een bevraging bij scholieren. Volgens dat onderzoek stijgt het gebruik van slaap- en kalmeermiddelen bij scholieren, vooral bij meisjes.

Het toenemend gebruik bij jongeren blijft beperkt als je kijkt naar het totale plaatje. 65-plussers nemen nog altijd meer dan de helft van het totale benzogebruik (54%) voor hun rekening. Ook dat is problematisch, maar om andere redenen. Bij ouderen verhoogt benzogebruik het valrisico. Het is ook gelinkt aan een hoger risico op dementie.

Benzodiazepines hebben een slechte reputatie, maar gebruik kan ook nuttig zijn als je ze niet te lang gebruikt.

"Uitzonderlijk, als het echt nodig is om een moeilijke periode te overbruggen, kan je een benzo voorschrijven", zegt  Ellen Van Leeuwen. "Ik denk bijvoorbeeld aan iemand die getuige was van een dodelijk ongeval op het werk. Die persoon is overstuur en kan niet meer slapen. Na zo’n ernstige gebeurtenis is het kortdurend gebruik van een benzo te overwegen, om een paar dagen rust te brengen.”

Zelfs bij kortdurend gebruik zijn er volgens Van Leeuwen risico's. "Benzo's kunnen doorwerken de dag nadien, met een verhoogd risico op ongevallen in het verkeer en op het werk."

Van Leeuwen zegt dat vooral de duur van het gebruik belangrijk is. “Na één week moet je in gesprek gaan met de patiënt. Je moet het hebben over de gezondheidsrisico’s en over het gebrek aan voordelen van langdurig gebruik. Je moet ook uitleggen dat het gaat om medicatie met verslavende eigenschappen en meteen een ‘stopplan’ maken.”

Toch blijken veel Belgen langdurig benzo’s te gebruiken. In 2022 kreeg 30% minstens zes verpakkingen, genoeg om een half jaar lang elke dag een pil te nemen. Dat is enorm veel voor medicijnen die niet helpen op lange termijn, maar die wel verslavend zijn. Patiënten beseffen dat niet altijd, omdat ze de pillen krijgen op voorschrift van een (huis)arts.

Het is volgens Van Leeuwen jammer dat patiënten bij de apotheek vaak een doos met dertig pillen mee naar huis krijgen, veel meer dan ze doorgaans nodig hebben. "Maar het grote probleem is natuurlijk dat een tweede voorschrift vaak volgt zonder erover te praten. Eens gestart zijn patienten vaak vertrokken voor maanden, terwijl we weten dat die pillen niet meer werken als je ze langdurig gebruikt."

De meeste benzodiazepines (86%) werden vorig jaar voorgeschreven door een huisarts. Psychiaters namen 7% voor hun rekening. 

Op zich is dit geen grote verrassing. Benzo’s worden vooral voorgeschreven bij slaapproblemen en stress, het soort klachten waar mensen eerst mee naar hun huisarts trekken. Helaas zijn het ook problemen die je niet op een kwartier kan oplossen. 

“We merken in ons onderzoek dat huisartsen het moeilijk vinden om iemand naar huis te sturen zonder iets aan te bieden”, zegt Melissa Ceuterick. “Ze schrijven soms een slaap- of kalmeermiddel voor, om toch maar iets te doen. Er zijn ook patiënten die zélf vragen naar medicatie."

Stephan Claes zegt daarom dat een deel van de verantwoordelijkheid ligt bij de patiënt zelf. “Ik wil artsen niet teveel uit de wind zetten, maar mensen moeten beseffen dat je niet alles kan oplossen met een pil. Als je slecht slaapt, je voelt je onrustig en je lichaam protesteert, dan is dat vaak het moment om je manier van leven in vraag te stellen. Dat is beter dan een medicament nemen om verder te doen zoals je bezig bent.”

"Het helpt inderdaad niet dat we in onze maatschappij liever quick fixes hebben voor problemen in plaats van erover te praten", zegt Ellen Van Leeuwen. "Toch ligt de verantwoordelijkheid bij de voorschrijvende huisarts. Elke huisarts kan grenzen stellen en patiënten inlichten over het effect en de risico’s en helpen met het zoeken naar andere oplossingen. Dat zijn vaak moeilijke gesprekken, die tijd en energie vragen."

"Medicatie voorschrijven is veel eenvoudiger, het vraagt veel minder tijd en het lijkt op korte termijn goedkoper. Het onderliggende probleem blijft ondertussen echter onopgelost." 

Misschien wel de meest pijnlijke vaststelling van het onderzoek: het totale gebruik daalt niet. Het stagneerde In 2020 en 2021, maar het is vorig jaar weer verder gestegen.

Nochtans doet de overheid al jaren inspanningen om het gebruik terug te dringen. Het Federaal Agentschap voor Geneesmiddelen en Gezondheidsproducten (FAGG) publiceerde in 2018 nieuwe richtlijnen voor de aanpak van slaapklachten in de eerste lijn. Er is ook een werkgroep die werkt rond “adequaat gebruik van psychoactieve medicatie”.

De afgelopen jaren waren er ook campagnes om benzogebruik te ontmoedigen, maar deze waren maar matig succesvol. "Dat merken we bij gesprekken met langdurige gebruikers", zegt Melissa Ceuterick. "Zij vinden de campagnes stigmatiserend en hebben het gevoel dat hun problemen worden geminimaliseerd.”

Patiënten merken ook dat het afbouwen van benzogebruik bijzonder moeilijk is. Het is vaak een werk van maanden of zelfs jaren, met heel wat onaangename bijwerkingen. Het gebeurt best onder begeleiding van een arts.

De overheid lanceerde daarom recent een nieuw initiatief, dat in februari van start ging. Patiënten kunnen voortaan geleidelijk hun medicatie afbouwen, met hulp van de apotheker. 1.500 patiënten hebben inmiddels hun weg gevonden naar dat programma.

Ellen Van Leeuwen is blij met het nieuwe afbouwprogramma, maar zegt dat het niet volstaat. "Een status quo is niet goed genoeg, het gebruik moet drastisch omlaag. Wat we nu doen, is daarvoor onvoldoende.  We moeten ook beseffen dat patiënten en artsen niet graag over dit onderwerp praten. Als we willen gaan voor een shift, dan zullen ze allebei hulp nodig hebben. En dat vraagt extra investeringen."

Minister van Volksgezondheid Frank Vandenbroucke (Vooruit) noemt het benzogebruik “een zeer ernstig probleem dat dringend moet aangepakt worden”. Hij wil daar in de nabije toekomst meer middelen voor vrijmaken.

“Het budget voor geleidelijke afbouw met hulp van de apotheker was voorzien op 150.000 euro”, zegt Vandenbroucke. “Het succes van het programma toont dat mensen die hulp heel erg nodig hebben. Door wat verschuivingen hebben we daarom 1,35 miljoen euro extra voorzien.”

In september ook een sensibiliseringscampagne, om huisartsen, psychologen en apothekers te sensibiliseren over het rationeel gebruik van slaap- en kalmeermiddelen.

De minister verwijst ook naar de Netwerken Geestelijke Gezondheidszorg. Daar kunnen mensen met zorgen en slaapproblemen toegankelijke psychologische eerste hulp krijgen bij een psycholoog, voor het erger wordt. Je vindt meer informatie op deze pagina.