Met de oorlog in Oekraïne zet Poetin de Russen in een teletijdmachine: terug naar het Sovjet-verleden

In ruim twintig jaar aan de macht heeft Poetin de tijd al flink weten terug te draaien. Sinds hij bij de eeuwwisseling op het politieke toneel in Rusland verscheen is hij stelselmatig bezig geweest de nog prille democratie van na de ineenstorting van de Sovjet-Unie te ontmantelen. Vooral de laatste tijd gaat het hard: in de aanloop naar de oorlog is de oppositie vrijwel monddood gemaakt.

Het Russische parlement, de Doema, is veranderd in een soort Opperste Sovjet, de volksvertegenwoordiging die in de Sovjet-periode als stempelmachine fungeerde voor de besluiten van het Politbureau van de Communistische ­Partij.

De oorlog heeft Poetin nog machtiger gemaakt dan Sovjet-leiders als Leonid Brezjnev of Nikita Chroesjtsjov, die na de dood van Stalin aan de macht kwamen. Zij moesten steeds rekening houden met de andere leden van het Politbureau. Chroesjtsjov werd in 1964 zelfs door zijn collega’s afgezet. Poetin lijkt momenteel de onbetwiste leider te zijn. De invasie van Oekraïne was zijn besluit, voor een groot deel van zijn regering en de militaire top kwam die als een complete verrassing.

De Russen probeert hij mee te krijgen door ze een terugkeer te beloven naar het tijdperk van wereldmacht. Op 9 mei, de dag waarop Russen de Sovjet-overwinning op nazi-Duitsland herdenken, zei Poetin dat Russische soldaten in Oekraïne niet strijden voor de toekomst, maar voor het verleden: ‘Vandaag verdedigen jullie waar jullie vaders, grootvaders en overgrootvaders voor gevochten hebben.’

Militaire offers

‘Ni sjagoe nazad!’ (Geen stap achteruit!), was het strenge bevel dat Sovjet-dictator Jozef Stalin in 1942 uitvaardigde. ‘We moeten hardnekkig, tot de laatste druppel bloed, iedere positie verdedigen, iedere meter Sovjet-terrein, vasthouden aan ieder stukje Sovjet-grond en dat tot het ­uiterste verdedigen.’

Een echo daarvan klinkt nu ook door in het offensief tegen Oekraïne, ook al gaat het niet om Russisch grondgebied, maar om Oekraïense grond waarop Rusland ‘recht’ zegt te hebben. Van terugtrekken wil president Poetin, net als Stalin, niet horen, ondanks de tegenslagen die het Russische leger sinds het begin van de ­invasie van het buurland te verwerken heeft ­gekregen.

Poetin greep vorig jaar september persoonlijk in toen Russische troepen bij de stad Lyman in de Donbas in het nauw raakten. Tegen het ­advies van zijn generaals beval hij de militaire commandanten tegen iedere prijs stand te ­houden.

Het gevolg van die koppige strategie is dat het Russische leger, vooral in de Donbas, enorme verliezen heeft geleden. Moskou geeft al een jaar geen cijfers op van de aantallen militairen die in Poetins ‘speciale militaire operatie’ zijn gesneuveld, maar volgens Amerikaanse schattingen zou het aantal doden en gewonden inmiddels rond de 200.000 bedragen. Ondanks alle offers zijn Poetins troepen de laatste maanden nauwelijks opgeschoten.

Een sinistere parallel met de Stalin-periode is het gebruik van gevangenen uit Russische strafkampen voor de strijd in Oekraïne. Eind zomer 2022 begon het beruchte huurlingenleger Wagner gevangenen te rekruteren uit de strafkolonies: in ruil voor een half jaar aan het front krijgen zij gratie van president Poetin. Ook tijdens de Tweede Wereldoorlog zette het Kremlin op grote schaal gevangenen uit de goelags in tegen Hitlers troepen. Een groot deel van de naar schatting één miljoen gevangenen overleefde de oorlog niet. Zij kregen de gevaarlijkste taken, net als de gevangenen die Wagner in de kampen heeft weten te ronselen. Zij worden vaak vooruitgestuurd, zodat meer ervaren Wagnerstrijders de posities van de vijand kunnen ­lokaliseren.

Wagnerbaas Jevgeni Prigozjin heeft volgens overlopers uit het huurlingenleger ook leentjebuur gespeeld bij Stalin als het gaat om het handhaven van discipline onder de gevangenen. Net als destijds opereren achter de voorste linies eenheden die moeten voorkomen dat de gevangenen de benen nemen of zich tegen de bevelen in terugtrekken. Wie gepakt wordt, hangt standrechtelijke executie boven het hoofd. Dergelijke zagradotrjady (barrière-eenheden) zette Stalin ook in om de discipline in het Rode Leger te garanderen. Maar een groot verschil is natuurlijk dat de Sovjet-Unie zich destijds verdedigde tegen de binnenvallende Duitse troepen, terwijl Rusland nu een aanvalsoorlog voert.

Militair-patriottisch onderwijs

Vorige week opperde president Poetin een naam voor een nieuwe, nationale jeugdbeweging. De naam die de beweging zelf had bedacht (‘Beweging van de Eersten’) zinde hem niet. Hij gaf een van zijn vicepremiers opdracht om een andere naam ‘voor te leggen aan de kinderen’: de Pioniers.

De Pioniers was de jeugdbeweging van de Communistische Partij. Alle kinderen in de Sovjet-Unie legden op hun 9de een eed af om toe te treden. ‘Ik, [achternaam, voornaam], toetredend tot de Nationale Pionier Organisatie vernoemd naar Vladimir Iljitsj Lenin, in de aanwezigheid van mijn kameraden, beloof plechtig mijn moederland lief te hebben en te beschermen, om te leven zoals de grote Lenin ons heeft nagelaten, zoals de Communistische Partij leert en zoals wordt voorgeschreven door de wetten van de pioniers van de Sovjet-Unie.’

En dan was het vijf jaar lang met een rood sjaaltje om patriottische liedjes zingen, sporten, op zomerkamp of de buurt opruimen. De belangrijkste les die kinderen moesten onthouden: sta altijd paraat voor de partij.

Poetins Pioniers heeft bijna dezelfde boodschap aan kinderen: ‘Dien het vaderland!’ Een andere jeugdbeweging, het militair-patriottische Joenarmija (‘Het jonge leger’), stoomt sinds 2015 tienduizenden kinderen klaar voor de strijdkrachten. Het is wel de vraag of Poetins Pioniers de invloed van Lenins Pioniers ooit kan evenaren: de beweging is slechts in oprichting en een eerdere jeugdbeweging, Nasji (‘De onzen’), viel in 2019 uit elkaar.

Maar ook ouders die hun kinderen weghouden bij de vrijwillige jeugdbewegingen, kunnen niet voorkomen dat hun kinderen afgericht worden door de staat. Het schoolcurriculum is onder Poetin in het teken komen te staan van vaderlandsliefde, zeker sinds de president in de grondwet liet vastleggen dat kinderen moeten opgroeien met ‘patriottisme’ en ‘respect voor de herinnering aan de verdedigers van het ­vaderland’.

Net als in de Sovjet-Unie leren kinderen weer hoe ze een kalasjnikov in elkaar moeten zetten en hoe ze een granaat moeten gooien. Ze lezen in schoolboeken dat Oekraïne geen land is, maar een gebied dat door het Rode Leger is bevrijd in de oorlog tegen nazi-Duitsland.

En sinds dit schooljaar beginnen kinderen elke maandag met het vak ‘Gesprekken over belangrijke zaken’. De belangrijke zaken worden geselecteerd door het ministerie van Onderwijs en bevatten de afgelopen weken bijvoorbeeld: ‘de hereniging van de Krim met Rusland’, ‘genocide op het Sovjet-volk door nazi’s’ en ‘verdedigers van het vaderland’.

Voor kritische vragen is ook in het hoger onderwijs steeds minder ruimte. De meest vrijzinnige universiteit van Rusland, de Higher School of Economics in Moskou, heeft docenten ontslagen en studenten weggestuurd wegens kritiek op de autoriteiten. De agenda voor wetenschappelijk onderzoek wordt tegenwoordig gestuurd door het Kremlin, zo bleek onlangs uit gelekte beleidsdocumenten in handen van de Russische nieuwssite Meduza. Een van de onderzoeksthema’s dit jaar op de meest liberale universiteit van het land: manieren ter verdediging van traditionele, morele waarden.

Klikken

Als een oorlog, op straffe van een boete of zelfs de cel, geen oorlog mag worden genoemd maar alleen ‘speciale militaire operatie’ mag heten, wordt het leven een mijnenveld. Sinds Poetin vorig jaar februari het bevel gaf voor de grootschalige invasie van Oekraïne moeten de Russen oppassen met hun woorden, want de buurman, een voorbijganger of zelfs een familielid kan meeluisteren.

In de paranoïde oorlogssfeer die Poetin heeft geschapen komt het steeds vaker voor dat Russen elkaar aangeven. Net als onder Stalin, toen burgers elkaar massaal bij de autoriteiten ver­klikten omdat ze ‘volksvijanden’ zouden zijn. Zelfs kinderen werden aangemoedigd hun ouders aan te geven, als die tegen de Sovjet-ideologie zondigden. Op school kregen ze te horen dat zij het voorbeeld moesten volgen van Pavlik Morozov (1918-1932), een jongetje uit het dorpje Gerasimov­ka in de Oeral. De kleine Pavlik, zo ging het verhaal, zou door zijn familie zijn vermoord, nadat hij zijn vader had aangegeven bij de geheime politie. Die werd naar de goelag gestuurd, waar hij later werd geëxecuteerd.

Pavlik groeide uit tot een moderne martelaar, de school in Gerasimovka waar hij op zat, werd een bedevaartsplaats voor Pioniers uit de hele Sovjet-Unie. Pavlik was een jongen ‘die begreep dat ook een bloedverwant een vijand van het volk kan zijn en niet mag worden gespaard’, vatte de schrijver Maksim Gorki de les voor de Sovjet-jeugd samen.

Al kort na het begin van de oorlog tegen Oekraïne zaaide Poetin het zaad voor de vruchtbare campagne tegen de critici van zijn oorlog. Hij schilderde hen af als een ‘vijfde colonne’ die in dienst zou staan van het Westen. Maar de Russen, zo voorspelde hij, ‘kunnen heel goed onderscheid maken tussen ware patriotten en schorem en verraders… Die spugen ze uit als een vlieg die ze in hun mond hebben gekregen.’

Het had meteen effect. Mensen die zich tegen de oorlog hadden uitgesproken zagen hun deuren beklad: ‘Hier wonen verraders’. Overheidsambtenaren die niet wilden bijdragen aan een inzameling voor de ‘heldhaftige jongens aan het front’ werden door de leiding op het matje geroepen, kritische docenten werden aangegeven door hun leerlingen, en andersom.

Het schrijnendste voorbeeld is Masja Moskaljova, een 12-jarig meisje uit de regio Toela dat weigerde mee te doen toen haar klas de opdracht kreeg tekeningen te maken voor de Russische soldaten in Oekraïne. In plaats daarvan maakte ze een tekening tegen de oorlog, waarna haar lerares en de directrice meteen de ­politie erbij haalden.

Uiteindelijk werd haar vader, die haar alleen opvoedde, opgepakt en tot twee jaar strafkamp veroordeeld voor ‘het in diskrediet brengen van de strijdkrachten’. Masja werd in een tehuis opgesloten, maar later ondergebracht bij haar moeder. Die had weliswaar al negen jaar geen rol in haar leven gespeeld, maar werd wel in staat geacht haar de ‘juiste’ opvoeding te geven: naar verluidt steunt zij de invasie van Oekraïne.

Ook andere ouders van kinderen die blijk gaven van een gebrek aan enthousiasme voor de ‘speciale militaire operatie’ kregen de waarschuwing dat ze uit de ouderlijke macht zouden worden gezet, omdat ze ‘tekortschoten’ in de opvoeding van hun kroost. Alweer een echo uit de dagen van de Stalin-terreur. Toen werden kinderen van ‘vijanden van het volk’ vaak naar tehuizen gestuurd, nadat hun ouders waren ­opgepakt of geëxecuteerd.

Het resultaat is dat ouders ook onder Poetin omzichtig worden. Zelfs wat er aan de keukentafel wordt besproken kan hen en hun kinderen later duur komen te staan.

Stalinistische straffen

Langzamerhand begint het Rusland van Poetin steeds meer naar de goelags te ruiken, het netwerk van strafkampen waarin onder Stalin miljoenen Sovjet-burgers verdwenen. Wat omvang betreft valt de repressie onder Poetin niet te vergelijken met de massale terreur onder Stalin.

Maar het hele apparaat functioneert weer als voorheen: de veiligheidsdiensten hebben de vrije hand gekregen, het Russische Onderzoekscomité (een soort OM) staat rechtstreeks onder gezag van Poetin, de rechters zijn gehoorzaam en advocaten die tegenstanders van het bewind durven te verdedigen, zijn uiterst schaars.

In plaats van massaterreur heeft het Kremlin voor een andere tactiek gekozen. De meeste mensen die voor kritiek op de oorlog worden opgepakt, komen er met een boete vanaf, maar bekende figuren uit de oppositie worden ­keihard aangepakt.

Aleksej Navalny, de bekendste, zit voor ruim negen jaar vast in het strafkamp, maar er hangt hem een nieuwe aanklacht boven het hoofd. Ilja Jasjin werd tot 8,5 jaar veroordeeld voor zijn uitlatingen over de oorlogsmisdaden die Russische militairen pleegden in Boetsja. Vorige week kreeg Kremlin-criticus Vladimir Kara-­Moerza de hoogste straf opgelegd: 25 jaar, ­onder meer voor hoogverraad.

Kara-Moerza’s vrouw Evgenia zei na het vonnis sarcastisch dat haar maar één ding had verrast: “Ik had verwacht dat hij 24 jaar en 11 maanden zou krijgen.” Het komt inderdaad maar zelden voor dat Russische rechters in politieke zaken substantieel afwijken van de eis van de openbaar aanklager. De ruimte waarbinnen rechters hun ‘onafhankelijkheid’ kunnen bewijzen is meestal beperkt tot enkele maanden.

De volgzaamheid van de Russische rechters neemt soms absurde vormen aan. In maart veroordeelde een rechter in Chabarovsk een Russische soldaat die in Oekraïne had gediend tot 5,5 jaar voorwaardelijk voor het verspreiden van ‘nepnieuws’ over de strijdkrachten. Zijn misdaad: hij had tegenover de onafhankelijke site iStories toegegeven dat hij een 47-jarige, ongewapende burger had doodgeschoten in Andrij­ivka, een dorp niet ver van Kyiv. “Ik zei hem: ga op je knieën. En ik joeg hem gewoon een kogel door zijn voorhoofd. Ik heb de man vermoord”, bekende hij.

De soldaat, Daniil Frolkin, maakte deel uit van de 64ste gemotoriseerde infanteriebrigade, die in de eerste dagen van de oorlog allerlei wreedheden beging in Andrijivka. Frolkin gaf ook toe dat hij had meegedaan aan plunderingen. Maar de aanklager noch de rechtbank toonde belangstelling voor die wandaden en het executeren van een burger. Frolkin kreeg zijn straf juist voor zijn bekentenis.

In zo’n klimaat is het voor een advocaat vrijwel zinloos te werken. Vadim Prochorov, een advocaat die Kara-Moerza, Jasjin, Boris Nemt­sov en andere kopstukken van de oppositie verdedigde, besloot vorige week naar het buitenland te vluchten. Er zou een proces tegen hem in de maak zijn. Eerder weken ook al enkele andere advocaten in politieke zaken uit naar het buitenland, of legden uit vrees voor vervolging hun werk neer.

Propaganda op alle kanalen

In zijn nadagen als leider van de Sovjet-Unie legde Michaïl Gorbatsjov een vrijheid vast die Russen nog nooit hadden ervaren: persvrijheid. ‘De pers en andere massamedia zijn vrij’, stond er in Gorbatsjovs wet uit 1990. En: ‘Censuur van de massamedia is verboden.’

Met geld verbonden aan zijn Nobelprijs kocht Gorbatsjov later twintig computers voor een van de eerste onafhankelijke kranten van Rusland: Novaja Gazeta. Op de radio groeide Echo Moskvy uit tot een icoon van vrije journalistiek. En op tv trok de onafhankelijke zender NTV een miljoenenpubliek, onder meer met Koekly, een satirisch poppenprogramma dat Poetin neerzette als lelijke dwerg met een hielen­likkende entourage.

De drie journalistieke bolwerken zijn onder Poetin allemaal de nek omgedraaid. NTV werd als eerste kaltgestellt, via een overname door een staatsbedrijf in 2001. Een week na de invasie van Oekraïne werd radiozender Echo Moskvy uit de lucht gehaald door de mediawaakhond vanwege ‘verspreiding van valse informatie over de acties van Russische militairen’. Novaja Gazeta staakte publicatie wegens ‘militaire censuur’.

Drieëndertig jaar na Gorbatsjovs wet heeft het Kremlin zijn monopolie op informatie hersteld. Terug zijn de media die Russen vertellen wat ze moeten doen, wat ze moeten denken en op wie ze moeten stemmen.

Veel media zijn rechtstreeks in handen van de staat, zoals Zvezda (‘De ster’), de tv-zender van het ministerie van Defensie. Andere zijn eigendom van oligarchen die loyaal zijn aan het Kremlin.

Journalisten die toch doorgaan met het uitoefenen van hun vak belanden op plekken waar dissidenten in de Sovjet-Unie ook eindigden: in strafkampen of psychiatrische klinieken. Maria Ponomarenko, een Siberische journalist die zes jaar strafkamp kreeg opgelegd voor een bericht over het Russische bombardement op een theater in Marioepol, is vorige maand overgebracht naar een psychiatrische kliniek. Volgens haar advocaat is ze daar geslagen.

Voor een kritisch verhaal moeten Russen weer op zoek naar buitenlandse bronnen. Tijdens de Koude Oorlog konden ze terecht bij zenders van westerse regeringen, zoals Radio Free Europe en Voice of America. Nu kunnen ze afstemmen op Russische media die naar het buitenland zijn gevlucht, zoals tv-zender Dozjd, dat vanuit Amsterdam uitzendt. Daarvoor moeten ze meestal wel een VPN-verbinding aanleggen, want sociale media en kritische websites zijn geblokkeerd. Alleen YouTube is nog niet verboden. De beveiligde berichtenapp Telegram functioneert als modern doorgeefluik van samizdat, verboden teksten die in de Sovjet-­Unie op papier werden verspreid via ondergrondse netwerken.

Gorbatsjov overleed afgelopen augustus, een half jaar na het begin van de oorlog. Poetin was niet op de begrafenis. Zijn woordvoerder zei dat Poetin een te volle agenda had.

Digitale goelag

Gedachten over emigratie zijn helemaal terug in Rusland. In de Sovjet-Unie bleef het meestal bij gedachten, want de grenzen zaten dicht. Maar nu zijn de grenzen open en pakken Russen massaal hun biezen. Sinds het begin van de oorlog tegen Oekraïne verhuisden 700.000 tot een miljoen mensen naar het buitenland – de grootste exodus sinds Russen een eeuw geleden op de vlucht sloegen voor de komst van de ­bol­sjewieken.

“Laat de ratten maar wegrennen met hun staarten tussen de benen”, zei Poetins vertrouweling Ella Pamfilova, de voorzitter van de Russische kiescommissie over de uittocht, “dan krijgen wij het makkelijker op het schip.”

De meeste vertrekkende Russen voelen zich in eigen land niet veilig voor een almaar terugkerende vijand in Rusland: het eigen staatsveiligheidsapparaat. Dat pakte in de afgelopen ­jaren tienduizenden mensen op bij vreedzame protesten tegen de autoriteiten. Het mobiliseerde naar eigen zeggen 300.000 mensen voor de strijd tegen Oekraïne. En vanaf deze maand gaat het burgers oproepen om deel te nemen aan de invasie via hun digitale overheidsprofiel. Wie niet komt opdagen, verliest het recht om auto te rijden, een huis te kopen of het land te verlaten.

Poetins regering is, net als het totalitaire regime van de Sovjet-Unie, doorgedrongen tot diep in de persoonlijke levens van Russen. Tot in bed zelfs: homoseksualiteit wordt door de staat verketterd en openbare uitingen ervan zijn sinds vorig jaar strafbaar. Wie feministische opvattingen koestert, geldt volgens een nieuw wetsvoorstel als aanhanger van een extremistische ideologie. Een aanhanger van oppositieleider Navalny staat gelijk aan een terrorist. De boodschap aan alle andersdenkenden: zwijg of word een volksvijand.

De veiligheidsdiensten die zijn voortgekomen uit de KGB hebben de papieren controlestaat van de Sovjet-Unie gemoderniseerd tot een digitale. Ze hebben wettelijk toegang tot gebruikersgegevens van internetbedrijven, van berichtenapps tot datingsites, en pakken geregeld mensen op vanwege een verboden mening op sociale media. Via camera’s met gezichts­herkenning sporen ze dissidenten en dienst­weigeraars op.

Privacy wordt afgeschaft in Rusland, zei advocaat Daniil Berman vorige week in een Moskouse rechtbank. Tegen zijn cliënt, een oud-politieagent, is negen jaar geëist omdat die zich in een telefoongesprek met vrienden negatief had uitgelaten over het Russische leger in Oekraïne. Berman tegen de rechter: “Een veroordeling zou betekenen dat elk privégesprek, zelfs in de keuken, bestempeld wordt als openbare verspreiding van informatie. Dat is een monsterlijke invasie van de privacy van mensen.”

Afgelopen dinsdag werd Bermans cliënt veroordeeld tot een gevangenisstraf van zeven jaar.