‘Ik ben op-en-top een product van de westerse cultuur. En die wordt nu bedreigd’

In het atelier van Luc Tuymans hangen twaalf nieuwe schilderijen. Vier ervan zijn nog niet opgespannen. Ze zijn nog maar net af, de verf is bij wijze van spreken nog nat. De staat waarin ze zich bevinden geeft een goed idee van hoe Tuymans schildert: hij spijkert een grote lap canvas tegen de muur, schildert centraal in het vlak het tafereel dat hij op voorhand heeft uitgedacht – tegenwoordig vaak gebaseerd op een foto die hij met zijn iPhone heeft gemaakt en bewerkt − en gebruikt de ruimte ernaast om zijn kleurenpalet onder controle te houden. Daarom staan de brede witte randen naast het geschilderde beeld vol stippen en vegen. Het mengen van de olieverf gebeurt op een strook canvas die hij over een roltafel drapeert. Pas als het schilderij af is, wordt het gekadreerd, uitgesneden en op een spieraam gespannen. Elke schilder doet het anders, Tuymans doet het zo.

Tegen de tijd dat u dit leest zullen de nieuwe schilderijen zijn overgevlogen naar New York. Daar worden ze volgende week onthuld in een van de flagshipstores van de hedendaagse kunst: de galerie van David Zwirner in Chelsea. Wij kunnen u nu al vertellen wat er zal gebeuren. De fine fleur van de kunstwereld, die naar oude gewoonte afzakt naar de premières bij Zwirner, zal hopeloos in de war zijn. Sommige genodigden zullen verrukt zijn, anderen verbijsterd, maar voor iedereen zal het minstens een moment van verbazing zijn.

Want de oude Luc Tuymans, de kunstenaar die de wereld veroverde met zijn onderkoelde, suggestieve beelden vol onderhuidse spanning in vergrijsde, verziekte kleuren, is niet meer. En de nieuwe is een rücksichtslose colorist. Nooit eerder was zijn werk zo kleurrijk en zo contrast­rijk. Zo rood, zo geel, zo blauw, zo zwart. Een mens zou er zowaar vrolijk van worden. En dat kan, hem een beetje kennende, toch niet de bedoeling zijn?

“Ja, ik weet het”, grijnst de schilder, “dit lijkt allemaal heel opgewekt. Maar dat is het natuurlijk niet.”

Het grootste werk uit de reeks (3,2 x 2,5 meter), tevens het titelwerk van de tentoonstelling, heet The Barn. Het is een afbeelding van een houten schuur, te midden van weelderige vegetatie, tegen een zwarte achtergrond. De ingang van de schuur is een zwart gat. Onderaan verraadt een horizontale strook met kleine, rechthoekige afbeeldingen de digitale herkomst van het beeld: het is de fotorol van Tuymans’ eigen iPhone.

Tuymans: “Dit is het allereerste werk dat ik geschilderd heb, begin dit jaar. Hier is alles mee begonnen. Het is een beeld dat ik van YouTube heb geplukt. Voor mij gaat het over sociale media. Het achterliggende idee is: je weet niet wat je ziet. Is het beeld echt of is het fake? Is het iets of is het niets? Is deze schuur een afgelegen schuilhol of een onschuldige opslagplaats in een exotische tuin?”

De twee andere sleutelwerken zijn Bob en Smiley. Bob is een portret van Bob Ross (1942-1995), de Amerikaanse landschapsschilder die wereldberoemd werd met zijn tv-reeks The Joy of Painting, waarin hij zich opwierp als de Jeroen Meus van de hobbyschilders. Dagelijkse kunst. Het schilderij toont Ross in volle actie, met zijn kroeshaar uit de jaren 70, zijn buitenmaats palet en zijn schildersezel, terwijl de spotlights en de tv-camera op hem gericht staan.

Tuymans: “Hier heb ik mij kostelijk mee geamuseerd. Kijk naar dat bijna lichtgevende kapsel en die donkerblauwe lijn in zijn lichtblauwe jeans. Uit zulke dingen haal ik mijn kicks. Die Bob Ross fascineert mij, niet zozeer vanwege de kwaliteit van zijn schilderijen (lachje), maar als fenomeen. Zijn tv-serie wordt nog steeds eindeloos herhaald, op YouTube heeft ze miljoenen abonnees. Legioenen mensen hebben leren schilderen als Bob Ross en beschouwen hem als een goeroe. Zijn nazaten claimen dat hij mensen voor zelfmoord heeft behoed. Dat is dus het thema van dit werk: de schilderkunst als empathisch en mogelijk zelfs therapeutisch medium, de kunst als escapisme. Het idee dat je je kunt terugtrekken uit de wereld en opgaan in de kunst.”

Smiley is een gele luchtballon met een smiley erop, die door een bleekblauwe lucht zweeft. Tuymans: “Toen Carla (Arocha, zijn vrouw, red.) en ik tijdens de eerste lockdown op ons balkon stonden, trok die ballon ineens voorbij. Ik vermoed dat de boodschap was: ‘Houd de moed erin!’ (grijnst) Ik heb meteen een foto gemaakt met mijn iPhone. Later heb ik die foto anders gekadreerd en opnieuw gefotografeerd, waardoor ik een weerspiegeling kreeg op het glas: dat zijn die witte strepen links. Pas helemaal op het einde ben ik erin geslaagd om de smiley juist te krijgen en de ballon bijna griezelig driedimensionaal te laten lijken. Anders zou het maar een stom schilderij zijn geweest.

“Toen de Amerikanen bij Zwirner dit beeld voor het eerst te zien kregen, legden ze meteen de link met de Chinese spionageballonnen.”

Wat is uw huidige gemoedstoestand?

“Niet zo vrolijk. Er is tamelijk veel verkeerd aan het lopen in de wereld. Je hebt de oorlog in Oekraïne, die ik op de voet volg. Er is de geopolitieke situatie, met Rusland en China die de aanval op de westerse democratie hebben ingezet. De klimaatcrisis die naar de achtergrond wordt geduwd terwijl ze een snelle en globale aanpak vereist. De verrechtsing en polarisering, bij ons en elders in de wereld... Dus ik denk dat veel mensen zich zullen voelen zoals ik mij voel: van mijn melk, ongemakkelijk, ongerust.

“Op persoonlijk vlak heb ik af te rekenen met lichamelijke klachten. Nekpijnen, met name, die bij momenten hels kunnen zijn. Ze worden veroorzaakt door artrose. Ik zou me kunnen laten opereren, maar dan wordt mijn nek bij wijze van spreken vastgeschroefd op mijn romp. Toen ik onlangs aan de specialisten vroeg of er een alternatief is, antwoordden ze: ‘Hangt ervan af waar uw pijngrens ligt.’ Dus ik doe mijn oefeningen, ik zwem veel, neem zo min mogelijk pijnstillers en sukkel voort.”

Hoe moeten we deze tentoonstelling opvatten? Als een misleidend kleurenspektakel over een duistere, benauwende wereld, van de hand van een kunstenaar die de pijn van zijn fysiek gewaarwordt?

(lachje) “Ja, alles is redelijk ironisch bedoeld. Op de uitnodigingskaart voor de tentoonstelling komt de Smiley. In Artforum en andere bloedserieuze kunstmagazines zal er geadverteerd worden met Bob, met een figuur uit de low culture die gemarket wordt als ware hij een kruising van Manneken Pis en de dalai lama: feest in de stad, niks aan de hand!

“Kijk hier... (neemt een koffiemok met een afbeelding van Bob Ross erop) Merchandise van de schildersgoeroe. Als je er warme drank in giet, komt er een landschap van zijn hand tevoorschijn.”

Is het ook een hint naar de kunstwereld en de high culture?

“Uiteraard. Het is een vingerwijzing naar het platte negationisme dat in de kunstwereld is geslopen. Er komt nu een lawine van kunst over ons heen die inderdaad heel kleurrijk is, en die soms wordt geproduceerd met behulp van artificiële intelligentie. Ik vind dat niet per definitie oninteressant. Maar als het alleen maar resulteert in bewegende golven van kleur, vraag ik me wel af hoe relevant het is. Voor mij mag kunst iets meer zijn dan een verleidelijk prentje.”

Op de laatste editie van de kunstbeurs Art Brussels zag ik opvallend veel idyllische, decoratieve taferelen met bloemen en andere vegetatie.

“Ik denk dat de situatie in de wereld nu zo precair is, dat steeds meer mensen verkiezen de kop in het zand te steken. Omdat ze de werkelijkheid niet meer kunnen verdragen. Omdat ze het niet meer kunnen opbrengen om elke dag opnieuw de confrontatie aan te gaan. En kunstenaars zijn ook maar mensen.

“Waarmee ik niet wil beweren dat elk lieflijk tafereel met bloemen een daad van escapisme is. Het kan ook ironie zijn. Mijn eigen Still Life uit 2002 was daar een voorbeeld van: een armzalige schaal met fruit en een halflege kruik met water op een doek van 5 meter breed en 3,5 meter hoog. Dat was mijn reactie op 9/11. Zo sprakeloos was ik, zo met stomheid geslagen. Zo machteloos voelde ik me als kunstenaar. (denkt na) En toch was het, achteraf bekeken, een heel duidelijke reactie. Ik ging keihard níét in debat over de feiten zelf. Ik zei klaar en duidelijk nee. En de boodschap kwam aan.”

Zo bekeken is escapisme een zeer menselijke, begrijpelijke reactie op een werkelijkheid die onverdraaglijk wordt.

“Ja, maar het is niet mijn reactie. Weet je wat het probleem is? Er is overdaad, en er is te weinig focus. Dat is ook weer een teken des tijds. In het digitale universum waarin we leven wordt het steeds moeilijker om dingen te onderkennen, om Wahrheit van Dichtung te onderscheiden, en bijgevolg ook steeds moeilijker om te focussen. En anderzijds zijn we nu zo gefixeerd op identiteit dat we in navelstaarderij dreigen te vervallen. Iedereen heeft wel een goede reden om zich voornamelijk met zichzelf bezig te houden. Zo krijg je een apolitiek klimaat en apolitieke kunst. En dat uitgerekend op een moment dat de wereld in brand staat.”

Hoe hebt u op de oorlog in Oekraïne gereageerd?

“Ik voorvoelde dat het zou gebeuren, maar toen het ook effectief gebeurde, was dat... (denkt na) een stevige realitycheck. Een week lang was ik als verlamd. Het heeft even geduurd voor ik mijn oude zelf terugvond. In het licht van zo’n oorlog en zo’n dreiging wordt alles natuurlijk heel futiel...”

In gewonemensentaal noemen we dat: angst.

(aarzelt) “Wellicht was het dat. Als ik aan alle mogelijke consequenties van de oorlog denk, als ik aan mijn eigen positie in de wereld denk, aan mijn leefwereld en mijn werk... (denkt na) Ik ben op-en-top een product van de westerse cultuur, en die wordt op dit moment bedreigd.”

Voelde u de aanvechting om tegen de angst in te gaan schilderen?

“Dat heb ik uiteindelijk wel gedaan, ja. Als je in een situatie zit die de verbeelding tart − we beleven een oorlog in het digitale tijdperk, maar aan het front lijkt het wel de Eerste Wereldoorlog, met nu al een kwart miljoen doden en acht miljoen vluchtelingen − vraag je je onvermijdelijk af: wat kan ik doen? Welke weerstand kan ik hiertegen ontwikkelen? Wat is nu nog relevant, wat is integer?

(wijst naar alle hoeken van zijn studio) “En voilà, dit is het resultaat. Bucha is een massagraf dat wordt opengelegd bij Boetsja, waar de Russen in het begin van de oorlog een massamoord hebben gepleegd op burgers en krijgsgevangenen. Het naargeestige, nachtelijke tafereel wordt uitgelicht door de lampen van de tv-zenders die erop gericht staan. Creature is een Oekraïense soldaat aan het front, gebaseerd op een foto die met de computer werd vervormd. De totemachtige figuur lijkt wel een superheld uit een surrealistische animatiefilm. Ik verging van de nekpijn toen ik dit schilderde, misschien heeft dat het resultaat beïnvloed.

“The Flag is een fragment van een vlag in door de Russen bezet gebied. Ze ziet er heel artificieel uit, alsof ze van plastic is. Ze staat voor de platte nationalistische propaganda die verspreid wordt via internetfilmpjes. De figuur op Bell Boy is een loopjongen in een duur hotel, maar je kunt hem verwarren met een legerofficier in een ceremonieel uniform.

“Blood is een blow-up van een bloedtest, een extreem minimalistisch beeld dat voor zuivering staat. Puur fascisme, als je het mij vraagt. En Vilnius is een telefoontoestel dat ik heb gefotografeerd in het KGB-museum in Vilnius, Litouwen. Het is nog zo’n oud ding met een draaischijf, maar er staan geen nummers op. Er was maar één verbinding mogelijk: die met het hoofdkwartier in Moskou.”

Dat verlamde gevoel was u blijkbaar snel te boven. Bent u op geen enkel moment in de verleiding gekomen om zedig te zwijgen en een serie stillevens te schilderen?

“Nee, want dat vind ik niet interessant. Dan kan ik er maar beter mee ophouden. Ik ben nu eenmaal de geëngageerde schilder die ik ben. Dat is mijn positie in het kunstlandschap. Ik kom uit een generatie die haar nek uitstak, die geloofde in pluralisme en sociale vooruitgang...”

En die misschien overdreven optimistisch was?

“In feite wel, al ben ik altijd een sceptische mens geweest. Ik probeer niet naïef te zijn. Je kunt mijn werk ambigu noemen, ironisch, sardonisch, al wat je wil, maar cynisch of lichtzinnig ben ik niet. Wat er nu gebeurt is ook voor mij een extreme desillusie. En tegelijk een serieuze uitdaging.”

Helemaal moedeloos wordt u er niet van?

“Dat zou weinig aarde aan de dijk zetten. We zullen met deze situatie moeten leren omgaan. De toekomst is onvoorspelbaarder dan ooit, verlossing is voorlopig niet in zicht. (denkt na) Dat is ook een lijn die door dit nieuwe werk loopt: de vaststelling, het gevoel, dat de wereld van vandaag niet meer leesbaar is. We leven niet alleen in een grimmige tijd, maar ook in een staat van opperste verwarring. Waar zijn we? Waar staan we? Moeten we hoopvol zijn of pessimistisch? Voor geen van beide lijken nog goede, rationele argumenten te bestaan. Want achter alle conflicten en oorlogen van nu woedt een andere oorlog: die tussen waarheid en leugen, tussen werkelijkheid en georkestreerde perceptie. En de perceptie is aan de winnende hand. (stilte) Maar goed, we ploeteren voort, we schilderen voort, hopend op een Bob Ross-effect.” (lacht)

Dat ons kalmeert en behoedt voor suïcide.

“Wie is hier cynisch?”

Hebt u Over woke van Bart De Wever al gelezen?

“Nog niet.”

Het is een bestseller, dus kennelijk is ‘woke’ voor veel mensen een issue. Hebt u er last van?

“Ik vrees dat elke kunstenaar vroeg of laat te maken zal krijgen met de cancelcultuur. Als je leest dat er in de VS een schooldirecteur werd ontslagen omdat ze een foto van de David van Michelangelo had laten circuleren in de les esthetica, dat bibliotheken worden gezuiverd van zogeheten ‘pornografische’ literatuur, dat musea worden ‘heringericht’ om de bezoekers niet te choqueren...”

Wokeness wordt in de linkse hoek gesitueerd, maar het cancelen gebeurt doorgaans door rechts-conservatieve lobby’s en politici.

“De term ‘woke’ komt uit de Afro-Amerikaanse cultuur en staat letterlijk voor ‘wakker worden’, zich bewust worden van racisme en discriminatie. Rechts en extreemrechts zijn erin geslaagd die term te kapen en er een compleet andere invulling aan te geven. Ze maken van slachtoffers daders: alsof de antiracisten de echte racisten zijn, alsof de slachtoffers van discriminatie en machismo degenen zijn die cancelen en censureren. Pure orwelliaanse newspeak.”

De Italiaanse schrijver Roberto Saviano heeft een heldere vergelijking gemaakt: ‘Racisme is geen mening, het is een misdrijf.’

“Oké, maar we moeten ook vaststellen dat een deel van de wokebeweging in de VS fundamentalistische trekjes heeft gekregen. Amerika is nu eenmaal een religieus land, een inzicht of een mening wordt er algauw een geloofsartikel waarover niet meer kan worden gediscussieerd. Met als gevolg dat Les Demoiselles d’Avignon van Picasso, een kapitaal werk uit de kunstgeschiedenis dat zich in het MoMA in New York bevindt, momenteel wordt getoond ‘in een bepaalde context’.”

Welke context?

“Omdat sommige figuren uit Les Demoiselles gebaseerd zijn op Afrikaanse maskers en sculpturen, moet er uitdrukkelijk bij worden vermeld dat het een geval van toe-eigening van de Afrikaanse cultuur is. Dat is natuurlijk juist. Maar dat is niet het enige dat dit werk belangrijk maakt. En moet het daarom in een verdacht daglicht worden gesteld, alsof Picasso het kubisme in de westerse schilderkunst niet heeft uitgevonden maar gestolen?

“Daar zijn we beland, door de polarisering. Iedereen verschanst zich in zijn eigen gelijk. Cultuurverschillen zijn niet meer bespreekbaar, laat staan verzoenbaar. Kritiek wordt niet meer aanvaard, scherpe humor is niet meer mogelijk. Ik denk dat dit contraproductief wordt voor iedereen, en al zeker voor de cultuur.”

Verboden te lachen.

“Precies, en dat is dramatisch. Iets als Van Kooten & De Bie (satirisch tv-programma op de Nederlandse zender VPRO, tussen 1974 en 1998, red.) zou vandaag niet meer kunnen. Ondenkbaar. Elke vorm van blasfemische, anarchistische humor is uit den boze.”

Maar hebt u er al rechtstreeks mee te maken gehad?

“Mijn werk zit in zoveel verschillende musea en collecties, dat ik onmogelijk op de voet kan volgen wat ermee gebeurt. Voorlopig heb ik geen weet van concrete incidenten. Maar ik weet wel dat een tentoonstelling als Mwana Kitoko (in het Belgisch paviljoen op de Biënnale van Venetië van 2001, red.) vandaag héél moeilijk zou liggen. Ik zou wellicht onder vuur worden genomen door radicaal-rechts vanwege de kritiek op het kolonialisme in Congo, en door woke omdat ik mij met die reeks schilderijen een stuk Afrikaanse geschiedenis en cultuur toe-eigen. Wat manifest niet klopt: Mwana Kitoko gaat over een troebele, schandelijke episode uit de Belgische geschiedenis. Daar mag ik iets over zeggen.”

Er wordt nu ook regelmatig geopperd dat het werk van witte, mannelijke, heteroseksuele kunstenaars oververtegenwoordigd is in de grote museumcollecties. Voelt u zich aangesproken?

“Bwa, dat klopt natuurlijk...”

Maar het is ook een beetje ironisch, toch? Lang voor woke was u al een pleitbezorger van het werk van kunstenaars van kleur als Kerry James Marshall. In nagenoeg elk interview liet u zijn naam vallen. En met succes, hij is nu de favoriete kunstenaar van Beyoncé en co., zijn werk kost een veelvoud van het uwe.

“Ik liet zijn naam vallen omdat ik hem een goede, belangrijke kunstenaar vind, niet in eerste instantie omdat hij een Afro-Amerikaan is. Al vond ik het toen al schandalig dat Afro-Amerikaanse kunstenaars in de VS systematisch over het hoofd werden gezien. De erkenning is hen veel te laat te beurt gevallen. Met als gevolg dat er nu een inhaalbeweging bezig is, maar daarbij hanteert men lang niet altijd strenge kwaliteitscriteria. Zo pervers is het.”

Maakt u zich ondertussen nog druk over het cultuurbeleid in Vlaanderen?

(zucht) “Daar word je pas moedeloos van. (begint aan een exposé) De situatie is helder: er is een ware kaalslag bezig aan de onderkant van het kunstenveld. De Warande in Turnhout, De Garage in Mechelen en het museum Dhondt-Dhaenens in Sint-Martens-Latem staan op de helling. De Warande is een grap. Daar hebben ze nu de directeur van het Zilvermeer, een provinciaal recreatiedomein, tot gezagvoerder ad interim benoemd.

“De tijdelijke schrapping van de projectsubsidies in Antwerpen zorgt er dan weer voor dat jonge kunstenaars en kunstencentra op droog zaad komen te zitten. Een reusachtige vergissing uit hoofde van de dienstdoende schepen van Cultuur (Nabilla Ait Daoud, red.), en illustratief voor het cultuurbeleid van de N-VA: niet verder kijken dan hun neus lang is, nul toekomstvisie, nul soortelijk gewicht.

“En op Vlaams niveau probeert men de boel te organiseren en te disciplineren achter een Vlaamse vlag en een Vlaamse canon. Dat gaat gepaard met de nodige geschiedvervalsing. Of laten we zeggen: met een verregaande simplificatie van de geschiedenis. Als men het dan toch identitair wil spelen: Rubens was strikt genomen geen Vlaming maar een Duitser uit Siegen, voorbij Keulen, wiens vader een verhouding had met de tweede vrouw van Willem van Oranje, wat hem trouwens ei zo na de kop heeft gekost. Jan van Eyck uitroepen tot Bekende Vlaming vind ik al even problematisch, hij was een product van het rijkgeschakeerde Bourgondische rijk.

“Wat ik bedoel is: men is in Vlaanderen meer bezig met de perceptie dan met de realiteit, meer met het verleden dan met het heden, meer met het stroomlijnen van het oude verhaal dan met het mogelijk maken van nieuwe verhalen. En met drempelverlaging natuurlijk: het moet simpel zijn en ongevaarlijk.

“Ik ben zelf een kunstenaar die zijn werk graag verklaart, te pas en te onpas, in stad en land. Ik voel mij daar niet te goed voor. Maar het hoeft geen toeristische folder te worden, hè. Of een Plopsaland, zoals bepaalde zalen in het vernieuwde KMSKA. Mijn adagium is: je moet je publiek niet overschatten, maar je mag het zeker ook niet onderschatten. Kortom: in het huidige Vlaanderen instrumentaliseert men kunst en cultuur voor politieke doeleinden, en men hanteert daarbij mediocre, uiterst conformistische doelstellingen. (diepe zucht) En dat zal allemaal nergens toe leiden.”

Dank voor de hoopvolle boodschap.

(herpakt zich) “Het zal u verbazen, maar ik ben ook niet helemaal pessimistisch. Op het vlak van hedendaagse kunst zijn we rijk, in Vlaanderen en in België. We hebben het S.M.A.K. en het M HKA, Wiels en Bozar in Brussel, het MACS in Wallonië. En dan zwijg ik nog over de kleine en middelgrote centra en de privé-initiatieven. Instellingen genoeg, alleen worden die niet allemaal even goed geleid en wel allemaal ondermaats gefinancierd. Het is nodig om dat landschap beter te structureren en te coördineren. Organiseer daar eens een pittig debat over. Zonder taboes, maar vooral ook zonder politieke agenda. (grijnst) Het is niet uitgesloten dat het beter wordt.”

Luc Tuymans, The Barn, van 11 mei tot 21 juli in David Zwirner Gallery, New York.