Resultaten van vaccin tegen pancreaskanker ‘veelbelovend’ na klein testonderzoek

Vijf jaar geleden kwam een kleine groep kankerwetenschappers bijeen in een restaurant in Mainz, Duitsland, met een gedurfd plan. Ze zouden hun nieuwe kankervaccin testen tegen een van de meest virulente vormen van de ziekte: alvleesklier- of pancreaskanker. Een kankervorm die er berucht om is terug te komen, zelfs bij patiënten bij wie de tumoren verwijderd zijn.

Het vaccin zou die terugvallen niet kunnen stoppen, dachten sommige wetenschappers. Maar patiënten waren wanhopig. En de snelheid waarmee de ziekte vaak terugkwam kon in het voordeel van de wetenschappers werken: ze zouden namelijk snel te weten komen of het vaccin hielp.

Woensdag rapporteerden de wetenschappers dan toch resultaten die tegen de verwachtingen ingaan. Het vaccin wekte een immuunrespons op bij de helft van de behandelde patiënten, en die personen vertoonden geen terugval van hun kanker in de loop van de studie. Een bevinding die door externe deskundigen als uiterst veelbelovend wordt omschreven.

De studie, gepubliceerd in wetenschapsblad Nature, is een mijlpaal in de jarenlange poging om kankervaccins op maat te maken voor de tumoren van individuele patiënten.

Onderzoekers van het Memorial Sloan Kettering Cancer Center in New York haalden tumoren van patiënten weg en verscheepten stalen daarvan naar Duitsland. Daar analyseerden wetenschappers van BioNTech, het bedrijf dat samen met Pfizer een wijdverspreid covid-vaccin maakte, de genetische samenstelling van bepaalde eiwitten op het oppervlak van de kankercellen.

Met behulp van die genetische gegevens produceerden de wetenschappers van BioNTech vervolgens gepersonaliseerde vaccins die waren ontworpen om het immuunsysteem van elke patiënt te leren de tumoren aan te vallen. Net als de Covid-injecties van BioNTech waren de kankervaccins gebaseerd op mRNA. In dit geval instrueerden de vaccins de cellen van de patiënten om een aantal van dezelfde eiwitten te maken die op hun uitgesneden tumoren werden aangetroffen, waardoor mogelijk een immuunrespons werd opgewekt die van pas zou komen tegen echte kankercellen.

Kleine studie

“Dit is het eerste aantoonbare succes - en ik noem het een succes, ondanks het voorlopige karakter van de studie - van een mRNA-vaccin bij alvleesklierkanker”, zegt Anirban Maitra, een kankerspecialist van de Universiteit van Texas, die niet bij de studie betrokken was. “Volgens die norm is het een mijlpaal.”

De studie was klein: slechts zestien patiënten, allemaal wit, kregen het vaccin als onderdeel van een behandelingsprogramma dat ook chemotherapie en een geneesmiddel omvatte om te voorkomen dat tumoren de immuunreacties van mensen zouden omzeilen. En de studie kon niet volledig uitsluiten dat andere factoren dan het vaccin hebben bijgedragen tot betere resultaten bij sommige patiënten. “Bovendien vormen de kosten een grote drempel voor een breder gebruik van dit soort vaccins”, aldus Neeha Zaidi, specialist op het gebied van alvleesklierkanker aan de Johns Hopkins University School of Medicine.

Maar dat wetenschappers zo snel gepersonaliseerde kankervaccins konden maken, op kwaliteit controleren en afleveren - patiënten kregen de vaccins intraveneus ongeveer negen weken nadat hun tumoren waren verwijderd - is een veelbelovend teken, zeggen deskundigen.

Sinds het begin van de studie, eind 2019, heeft BioNTech het proces zelfs ingekort tot minder dan zes weken, zegt Ugur Sahin, een medeoprichter van BioNTech. Uiteindelijk wil het bedrijf in staat zijn om kankervaccins in vier weken te maken. En aangezien het bedrijf ongeveer tien jaar geleden begon met het testen van de vaccins, heeft BioNTech de kosten verlaagd van 350.000 dollar per dosis tot minder dan 100.000 dollar (ongeveer 91.000 euro, red.) door delen van de productie te automatiseren, aldus Sahin.

Een gepersonaliseerd mRNA-kankervaccin ontwikkeld door Moderna en Merck verminderde het risico op herval bij patiënten die geopereerd werden voor melanoom, een type huidkanker, maakten de bedrijven vorige maand nog bekend. Maar de nieuwe studie legt de lat hoger door zich te richten op alvleesklierkanker, waarvan wordt aangenomen dat het minder genetische veranderingen heeft die het geschikt maken voor vaccinbehandelingen.

18 maanden

Bij patiënten die niet op het vaccin leken te reageren, kwam de kanker ongeveer dertien maanden na de operatie terug. Patiënten die wel reageerden, vertoonden echter geen tekenen van herval gedurende de ongeveer 18 maanden dat zij werden gevolgd. Vreemd genoeg vertoonde één patiënt tekens van een door het vaccin geactiveerde immuunrespons in de lever nadat zich daar een ongewoon gezwel had ontwikkeld. Het gezwel verdween later bij beeldvormende tests.

“Het is anekdotisch, maar het zijn mooie bevestigende gegevens dat het vaccin in andere tumorgebieden kan komen”, zegt Nina Bhardwaj, die kankervaccins bestudeert aan de Icahn School of Medicine in Egypte.

Wetenschappers worstelen al tientallen met kankervaccins, deels omdat ze het immuunsysteem trainden op eiwitten die zowel op tumoren als op normale cellen voorkomen. Door vaccins af te stemmen op gemuteerde eiwitten die alleen op kankercellen voorkomen, kunnen sterkere immuunreacties worden opgewekt en nieuwe wegen worden geopend voor de behandeling van kankerpatiënten, aldus Ira Mellman van Genentech, dat samen met BioNTech het vaccin tegen alvleesklierkanker heeft ontwikkeld.

“Alleen al het bewijs leveren dat vaccins tegen kanker echt iets kunnen doen na, ik weet het niet, dertig jaar falen is waarschijnlijk geen slechte zaak”, klinkt het bij Mellman. “Daar beginnen we mee.”

© The New York Times