Check- Neen, niets wijst op een radioactieve wolk die over Europa trekt na mogelijk bombardement op Oekraïense wapenopslag
Volgens de voorzitter van de Russische Veiligheidsraad Nikolaj Patroesjev trekt er momenteel een radioactieve wolk over Europa nadat Russische troepen een vermeende wapenopslag met uraniumkogels gebombardeerd hadden. Daar is geen bewijs voor. Het is nog niet zeker of er wel een wapendepot werd vernield. Maar mocht daar toch bevestiging van komen, gaat het om munitie met verarmd uranium, een zwaar metaal dat slechts licht radioactief is en niet voor een kernramp kan zorgen. Er zijn de voorbije weken ook geen verontrustende of afwijkende waarden opgemeten in Europa.
In het kort: Rusland verspreidt het gerucht dat een radioactieve wolk over Europa trekt nadat het bij bombardementen naar eigen zeggen een Oekraïense wapenopslag met uraniummunitie raakte. Mensen maken zich zorgen.
Klopt dit? Neen. Het kan zijn dat zo'n opslag geraakt werd, dat weten we voor alle duidelijkheid niet, maar dan nog gaat het om verarmd uranium, een zwaar metaal gebruikt voor impactversterking van kogels. In tegenstelling tot verrijkt uranium (dat in atoomwapens en kerncentrales wordt gebruikt) is verarmd uranium veel minder radioactief. Zowel militaire experten als een kernfysicus achten het verhaal onmogelijk.
"Een radioactieve wolk trekt langzaam over West-Europa. Verhoogde stralingswaarden zijn ondertussen ook al in Polen opgemeten", waarschuwde de voorzitter van de Russische Nationale Veiligheidsraad Nikolaj Patroesjev Europa op 19 mei op een bijeenkomst in Syktyvkar. Via onder andere Sputnik en het Russische persagentschap Tass werd de boodschap verspreid.
Ook onze redactie kreeg vragen van Vlamingen die zich zorgen maken.
Wat is er gaande?
Het is niet duidelijk naar welk incident Patroesjev precies verwijst. In elk geval heeft hij het over een bombardement op een vermeend Oekraïens wapendepot. Daar zouden door de Britten geleverde anti-tankgranaten met verarmd uranium liggen opgeslagen. Mogelijk gaat het om een opslag in het westelijke Chmelnitski die op 13 mei geraakt werd. Of daar daadwerkelijk uraniumkogels lagen, is niet duidelijk.
De inslag zou een radioactieve wolk met nog veel na-ontploffingen de lucht in hebben gejaagd, zo wordt gesteld. De omschrijving doet sterk denken aan de kernramp in het Oekraïense Tsjernobyl (1986). Door een brand en daaropvolgende ontploffing in een reactor werden grote hoeveelheden sterk radioactief afval verspreid en door de wind meegenomen over Europa. De Russische minister van Buitenlandse Zaken waarschuwde al voor de herhaling van zo'n scenario nadat de NAVO wapens leverde aan Oekraïne.
Waarom dit verhaal waarschijnlijk niet klopt
Maar van die hoedanigheid is deze zaak niet. Het klopt dat Groot-Brittannië granaten met verarmd uranium aan Oekraïne levert. Rusland was daar van meet af aan tegenstander van. Het verspreidt sindsdien verdachtmakingen dat Oekraïne radioactieve wapens gebruikt en aan een kernarsenaal bouwt.
Dat klopt niet. Ten eerste heeft Oekraïne zich na de val van de Sovjet-Unie (1991) en de ondertekening van het memorandum van Boedapest (1994) zich in 1996 definitief ontdaan van alle kernkoppen.
Ten tweede is verarmd uranium dan wel een bijproduct van het zeer radioactieve verrijkt uranium, het is zelf slechts mild radioactief. In de oorlogsindustrie wordt het als verzwarend metaal gebruikt om pantsers te versterken of anti-tankgranaten een grotere slagkracht te geven. Munitie met verarmd uranium is helemaal niet hetzelfde als kernwapens waar verrijkt uranium in verwerkt zit.
Kernfysicus Nathal Severijns (KU Leuven): "Condities moeten al zeer extreem zijn"
Volgens kernfysicus Nathal Severijns van de KU Leuven is de kans klein dat het Russisch verhaal klopt. "Uranium is een zwaar atoom en zal bij een bombardement niet kilometers ver terecht komen. De enige kans om het via een wolk ver te verspreiden, is als er een kettingreactie na een kernsplitsing zou geweest zijn. Maar daarvoor moeten de condities al zeer extreem zijn. Je hebt ten eerste zeer grote hoeveelheden verarmd uranium nodig en dan moeten die nog geconcentreerd zijn."
"Geen enkel Europees meetstation heeft ook opmerkelijke waarden genoteerd. In de Noord-Italiaanse stad Trieste hebben ze gevoelige apparatuur en volgens hun berekeningen zou een mogelijke wolk hun richting moeten zijn uitgewaaid. Maar het meetapparaat gaf geen verhoging van radioactiviteit. Ik denk dat Rusland overdrijft."
"Een kogelkop met verarmd uranium wordt ook niet zo de lucht ingeblazen", zegt Filip De Craemer, voormalig militair en controleur voor de Organisatie voor het Verbod op Chemische Wapens. De Craemer was zelf jarenlang expert in oorlogsgebieden in Joegoslavië en Syrië en zag daar al hoe Rusland permanent desinformatiecampagnes tegen uraniumkogels voerde.
Ook Luitenant-kolonel Tom Simoens van de Koninklijke Militaire Academie spreekt over een broodje-aap-verhaal. "Volgens Oekraïense bronnen gaat het om een opslagplaats van oude brandstof. Als die ontploft krijg je een spectaculaire ontploffing met veel vuur en zwarte rook. Die wordt door omstaanders natuurlijk gefilmd en verspreid. Het kan goed zijn dat Rusland speciaal die doelen uitkiest om propagandabeelden te maken. Het is in de fog of war moeilijk te achterhalen wat er precies geraakt werd. Het is een welles-nietes-spelletje."
Verarmd uranium: veelbesproken, maar niet verboden
De eerste keer dat wapens met verarmd uranium werden gebruikt, was tijdens de Eerste Golfoorlog in 1991 nadat ze in de jaren '70 al waren ontwikkeld. Al van bij het begin was het gebruik ervan erg controversieel.
Internationale instellingen vreesden namelijk dat de wapens bodems en gebieden zouden kunnen vergiftigen met zware metalen. Een VN-onderzoek uit 2007 sloot die risico's uiteindelijk wel uit. De wapens kwamen ook niet op de verboden lijst terecht.
Wel zijn er nog steeds twijfels over de veiligheid ervan. Militair personeel dat met de wapens werkt, zou ziek kunnen worden en ook voor overlevenden van aanvallen zijn er nog risico's. Onder meer bij de NAVO-bombardementen op Joegoslavië in 1999 zouden heel wat Serviërs ziek zijn geworden in de nasleep.
Ook na de Golfoorlog werd er onderzoek gedaan. Onderzoek van een (weliswaar beperkte) groep militairen die schrapnel van uraniummunitie in zich kregen, vertoonde licht verhoogde radioactiviteitswaarden bij urine-onderzoek, maar geen ontwikkeling van gerelateerde kankers of leukemie in de tien jaar na de oorlog. Bij andere veteranen die actief waren in regio's waarin uraniummunitie werd gebruikt, werd er geen effect aangetoond.
Wat met de piek in Poolse metingen?
Volgens Rusland werden er na de inslag nochtans verhoogde stralingswaarden in buurland Polen opgemeten. Een grafiek met een forse piek op moet volgens Rusland bewijzen dat het leveren van uraniumkogels aan Oekraïne westelijk Europa zuur opbreekt. De grafiek die rondgaat, is weliswaar authentiek, maar uit de context getrokken. Dat leggen we onder deze afbeelding uit.
Stralingspieken zijn in geïndustrialiseerde landen normaal wanneer het regent. Omdat uranium en andere radioactieve stoffen bijvoorbeeld van nature in lage hoeveelheden in gesteenten als steen- of bruinkool zitten, worden ze bij de verwerking en verbranding ervan -wat in een mijnland als Polen nog veel voorkomt - de atmosfeer in gebracht.
Wanneer het regent dwarrelen licht radioactieve deeltjes weer neer en zie je verhoogde stralingswaarden in de statistieken. Het gaat voor alle duidelijkheid ook om piekwaarden die miljoenen keren onder dodelijke dosissen vallen.
Dat het om een vaak wederkerend fenomeen gaat, zie je in bovenstaande grafiek. We combineerden de dagen waarop het de afgelopen maand regende in het Poolse dorpje Horodyszcze met de dagen waarop er stralingspieken waren. Deze kwamen bijna perfect overeen. De pieken hebben met andere woorden niets met het incident in Oekraïne te maken. Zo zie je ook dat er al pieken waren op regendagen voor het vermeende bombardement in mei.
Ook bij ons in de Ardennen kan je bijvoorbeeld pieken in straling zien. Dat komt omdat bepaalde gesteenten van nature licht radioactieve stoffen bevatten. Dat is overigens helemaal niet erg. De mens wordt jaarlijks blootgesteld aan dosissen natuurlijke straling die onze gezondheid niet schaden.
Europese monitor werkt wél
En dan is er nog de Europese stralingsmonitor, een website die in real time de meetwaarden voor radioactiviteit in Europa weergeeft. Die zou het de voorbije dagen hebben laten afweten. Voor sommigen een teken aan de wand dat er iets op til zou staan.
Een communicatiemedewerker van de Radioactivity Environmental Monitoring van de Europese Commissie laat VRT NWS weten dat er inderdaad technische problemen zijn met de server die de versimpelde kaart online houdt. Een meer uitgebreide kaart werkt wél en kan je hier vinden. Let op, deze werkt door de hoeveelheid data niet op smartphones.
Deze kaart laat geen opmerkelijk radioactieve gebieden zien, ook niet in de periode rond 13 mei bij het zware bombardement in Oekraïne.
Conclusie
- De voorzitter van de Russische Veiligheidsraad waarschuwt Europa voor een radioactieve wolk nadat Rusland naar eigen zeggen een wapendepot met uraniumkogels bombardeerde. De Russen proberen het te framen als een ontploffing van kernwapens. Volgens Oekraïne gaat het om een opslagplaats voor brandstoffen.
- Mochten het toch om een wapenopslagplaats gaan: De wapens bevatten mogelijk verarmd uranium, een zwaar metaal dat ontdaan is van sterk radioactieve stoffen. Het wordt vooral gebruikt om kogels en granaten pantserdoorborend te maken. Het zijn geen "kernwapens".
- Een piek in een stralingsgrafiek in Polen wordt voorgesteld als "alarmerend". In werkelijkheid zijn zulke pieken normaal op dagen wanneer het regent. Licht radioactieve deeltjes uit bv. industrie komen dan weer neer op de meetstations. We zien ook gelijkaardige pieken op andere regendagen, ook voor de vermelde explosie.
- Dat de Europese stralingsmonitor niet zou werken, is ook "verdacht", stellen sommigen. Het gaat om een kleine technische storing. Een andere versie van de monitor werkt wel en toont geen abnormale waarden in Europa. Alle waarden zitten onder het risico-niveau. Ook in de tijdspanne rond de explosie van het vermeende wapendepot.
- We beschouwen de uitspraak van de voorzitter van de Veiligheidsraad dan ook als niet waar. Niets wijst op een afwijkende radioactiviteitswaarde boven Europa. We weten evenwel niet wat er exact werd opgeblazen op 13 mei. Maar zelfs mocht het munitie op basis van verarmd uranium zijn, is de kans op een nucleaire wolk zo goed als uitgesloten.
Dit artikel is geschreven op basis van de beschikbare informatie op de datum van publicatie.
Meer informatie over de factchecks van VRT NWS lees je in dit artikel.
Je vindt onze factchecks ook terug bij deCheckers, samen met betrouwbare factchecks van andere Vlaamse redacties. Zoek je meer verhalen van VRT NWS over factchecking desinformatie of online bedrog? Die vind je hier.
Wil je iets laten checken? Stuur ons dan een mail via check@vrtnws.be of vul je vraag in op de website van deCheckers.
VRT NWS is erkend lid van de International Fact-Checking Organisation.