Gedwongen opnames in de psychiatrie zijn met ruim 60 procent gestegen in 12 jaar tijd: hoe komt dat? 

Eén op de vijf volwassenen maakt in zijn leven een ernstige psychische crisis door. Dan kan je professionele hulp nodig hebben, soms ook als je dat zelf niet wil.

Eén op de zeven van de mensen in een psychiatrisch ziekenhuis kwam daar terecht door een gedwongen opname. In vergelijking met het aantal klinische, zeg maar "gewone" opnames zijn de gedwongen opnames aanzienlijk toegenomen. "In 2020 en 2021 schommelde dat aandeel zelfs rond de 15 procent", zegt Yves Wuyts, directeur GGZ bij Zorgnet-Icuro. "Dat komt neer op een gemiddelde stijging van 4,3 procent per jaar. Die trend blijft wel aanhouden."

In Vlaanderen vallen alle psychiatrische ziekenhuizen onder Zorgnet-Icuro. Zij bevragen hun leden elk jaar en hebben nu cijfers tot en met 2022. "Ook al stabiliseert het licht in 2022, die cijfers blijven zeer hoog en over de jaren heen dalen ze eigenlijk niet", zegt Wuyts. Eerder dit jaar publiceerde de FOD Volksgezondheid de statistieken tot 2021 voor België. Ook daarin werd de jarenlange stijgende trend bevestigd. "Ondanks een recente, bijna verwaarloosbare daling, zeg maar stabilisatie, is die curve niet echt veranderd," zegt Wuyts.

Eén van de mogelijke verklaringen is dat een gedwongen opname in principe voorrang krijgt op de lange wachtlijsten in de psychiatrie. Kiezen voor gedwongen opname zorgt ervoor dat je sneller een plek krijgt. "Dat is mogelijk een verklaring. Het gebeurt", zegt Kirsten Catthoor, voorzitter van de Vlaamse Vereniging voor Psychiatrie. "Maar het is zeker niet de enige en ook niet de belangrijkste reden."

Volgens haar gaat het in de eerste plaats over bewustwording. "Jonge magistraten, politiemensen en artsen zijn alerter. Ze hebben meer oog voor psychische problemen. Op zichzelf is dat een positieve evolutie. Maar de keerzijde is dat gedwongen opname soms ook een gemakkelijkheidsoplossing is voor gedrag dat overlast veroorzaakt." 

Bij Familieplatform, een steunpunt voor familie en hulpverleners, zien ze meer wanhoop dan gemakzucht. "Mensen met psychische problemen krijgen vaak niet vroeg genoeg hulp. Hun problemen verergeren. Als de situatie uit de hand loopt worden die uiteindelijk aangepakt met gedwongen opname. Maar had dat zover moeten komen?", vraagt Kim Steeman van Familieplatform zich af. “Voor de patiënten zelf is die crisissituatie al heel complex en verwarrend. Daar komt dan nog eens een opname bij tegen hun wil. Maar ook voor de familie en voor hulpverleners is dat heel ingrijpend." In het vakgebied gaan meer en meer stemmen op voor een minder traumatiserende, herstelgerichte aanpak.

Hella Demunter is psychiater op de High Intensive Care-afdeling van het Universitair Psychiatrisch Centrum van de KU Leuven. Zij kijkt ook naar mogelijke verklaringen door veranderingen in de samenleving. "Jammer genoeg dulden wij als burgers minder afwijkend gedrag", zegt ze. "Er zijn meer gedwongen opnames omdat we sneller problemen zien. Daardoor kunnen we dus sneller zorg organiseren. Liefst met de medewerking van de patiënt. Maar als dat niet kan, gebeurt het gedwongen. Soms ook als dat afwijkende gedrag uiteindelijk geen echt gevaar is."

Ook Yves Wuyts denkt dat politie en magistratuur sneller dan vroeger de neiging hebben om mensen die overlast bezorgen, naar de psychiatrie te verwijzen. Beter "psychiatriseren" dan "criminaliseren", lijkt het motto.

Almaar meer kinderen en jongeren vragen hulp in de geestelijke gezondheidszorg. De meeste opnames blijven "gewone", klinische opnames. Maar het aandeel van de gedwongen opnames stijgt wel doorheen de jaren.  Op de grafiek worden ze weergegeven door de lichtpaarse banden bovenaan. Het aantal kinderen en jongeren dat gedwongen werd opgenomen, steeg van 148 in 2021 naar 176 in 2022.

2021 was ook voor de gewone, klinische opnames al een piekjaar. "Corona heeft daar allicht iets mee te maken", zegt Yves Wuyts. "Het zorgwekkende is dat de cijfers voor gedwongen opname ook na corona blijven stijgen."

Voorts is ook de werking van de jeugdhulp recent veranderd. Kinderen en jongeren in problematische situaties kunnen niet zomaar meer terecht in een jeugdinstelling, wanneer ze een crisisperiode doormaken. Hen gedwongen opnemen in de jeugdpsychiatrie wordt gebruikt als een uitweg, zegt Marina Danckaerts, van het UPC KU Leuven. "Daardoor moeten we die jongeren in een van onze crisisbedden leggen, aangezien al onze andere bedden altijd bezet zijn."

Door een gedwongen opname worden de jongeren vaak minstens 40 dagen geplaatst, en wordt die opname soms nog eens verlengd. "Dat is om verschillende redenen slecht nieuws", legt Danckaerts uit. "Je kan die plaats in die periode niet gebruiken voor andere crisisvragen, terwijl deze jongeren in gedwongen opname niet openstaan voor behandeling en door die dwang nadien niet meer gemotiveerd zijn tot hulp." Ook dat agressieve, bedreigende jongeren daar samen zitten met jongeren die net een crisis van extreme angst of depressie doormaken is volgens Danckaerts weinig verantwoord. "We hebben al enkele jaren geleden de Vlaamse overheid opgeroepen om een andere oplossing van een veilig verblijf te zoeken. Jammer genoeg is daar zelfs nooit reactie op gekomen."

Erg opvallend zijn ook de verschillen tussen de regio’s. In Antwerpen zien we een verdubbeling van de cijfers in de laatste twaalf jaar, terwijl er in Vlaams-Brabant amper groei is. 

Kirsten Catthoor werkt zelf als psychiater in het Antwerpse Stuivenbergziekenhuis. Zij is ervan overtuigd dat de stijging in Antwerpen te maken heeft met de vele vluchtelingen. "Ontheemd zijn is heel traumatiserend. Mensen die zo lang weg zijn van huis, in de onzekerheid, zijn vaak heel depressief en zelfs psychotisch. Daarbij komt dat het Antwerpse parket heel bewust bezig is met die problemen", vertelt ze.  Mogelijk worden die mensen daardoor makkelijker doorverwezen. 

"In Vlaams-Brabant gebeuren die inschattingen voor gedwongen opname meestal op een spoedgevallendienst. Daar werken spoedartsen en psychiaters en andere partijen meer samen", legt psychiater Hella Demunter uit. "Dat zou de lagere cijfers dan weer kunnen verklaren."

De verschillen tussen de provincies zouden ook te maken kunnen hebben met de manier van werken bij de verschillende parketten. Zo werken de Limburgers met een "schouwarts", een huisarts die de procureur moet adviseren. Vaak moet die adviseren zonder al te veel achtergrondinformatie, in een politiekantoor. "Wellicht willen die artsen risico's vermijden en kiezen ze dan maar voor gedwongen opname. Dat zou een verklaring kunnen zijn voor de hoge cijfers in Limburg", zegt Demunter. 

"In West-Vlaanderen beschikken ze over een relatief hoog aantal bedden", vertelt Yves Wuyts van Zorgnet-Icuro. "Daar zie je dan weer dat aanbod ook vraag creëert. Er zijn dus echt verschillende verklaringen voor die verschillen."  

De structurele stijging over meer dan 10 jaar baart de overheid zorgen. Gedwongen opnames worden geregeld door de federale diensten van Justitie en Volksgezondheid, die bevoegd zijn voor de psychiaters, én door de Vlaamse overheid die bevoegd is voor de psychiatrische instellingen. De wetgeving rond gedwongen opnames in de psychiatrie is meer dan 30 jaar oud en sindsdien niet meer aangepast. Een werkgroep van Justitie werkt aan nieuwe regels. Ze worden misschien dit najaar al van kracht.

Eén voorstel is om een evaluatieperiode in te stellen van maximaal 48 uur. "Als iemand ernstig onder invloed is door druggebruik of alcohol heb je tijd nodig om een goed beeld te krijgen. Dat kan pas als die persoon ontnuchterd is", legt Hella Demunter uit. "Is er echt een psychisch probleem? Is er echt gevaar? Hoe ziet het netwerk van die persoon eruit? 48 uren evaluatie in een veilige omgeving kan veel uitmaken om een goede inschatting te maken. Als daar de juiste middelen voor worden voorzien."

Die "juiste middelen" zijn er nu vaak niet. Veel mensen in crisis komen bijvoorbeeld op de dienst spoedgevallen terecht. "In een hokje met gordijntjes zonder enige privacy, met politiebewaking bijvoorbeeld. Dat is niet meteen een vertrouwd aanvoelende omgeving voor een ontredderde persoon", zegt Demunter. "Ook voor hulpverleners is een rustige omgeving beter om te kijken wat patiënten in crisis nodig hebben. We weten dat familie of naasten best bij deze evaluatie worden betrokken. Ook voor hen is dat beter."  

In het nieuwe wetsvoorstel staat ook de vraag naar een grondiger medisch verslag van de psychiater, met in te vullen sjablonen. Tot slot wordt gedacht aan een soort tussenoplossing: de vrijwillige behandeling onder voorwaarden. Daardoor zouden mensen bijvoorbeeld in hun vertrouwde omgeving kunnen blijven, als ze zich aan hun behandeling houden. Zoniet blijft de gedwongen opname een stok achter de deur.

Een gedwongen opname mag dan een beschermende maatregel zijn, het ontneemt wel je vrijheid. "Dat is vreselijk", besluit Demunter, "maar je moet het soms doen omdat het echt niet anders gaat. Je wil die persoon uit die toestand halen. Als hulpverlener moet je dan beschikbaar zijn en in verbinding blijven, oprechte interesse hebben en tonen."

"Dat is geen hard feit, maar wel cruciaal voor het herstel. Je mag het nooit gewoon worden. Als je gewenning voelt, moet je stoppen. Je hart en je brein moeten samenwerken en dan samen met andere betrokken partijen een wijze beslissing nemen. Ook al is die niet wat de patiënt op dat moment wil, ook al veroorzaakt die pijn. Maar dan moet je wel die pijn mee dragen."