De uitspraak is gevallen, de woede blijft: waarom de zaak-Sanda Dia zo nazindert

Het doek is gevallen over het proces over de dood van Sanda Dia. Een week geleden al. Maar de reacties op de uitspraak van de rechter blijven komen. De emoties lopen hoog op, en de volkswoede is groot. 

Hoe komt het dat deze zaak zo blijft nazinderen? 

"Mensen voelen zich betrokken", verklaart criminoloog Ivo Aertsen (KU Leuven). "Vanaf het begin heeft deze zaak veel mensen beroerd. Er zijn heel stereotiepe beelden en opinies gevormd, en men heeft kansen laten liggen om er een gezond, helend proces van te maken." "Het gaat hier om ongelooflijk heftige emoties, het is moeilijk om een rationeel debat te voeren", duidt ook oud-rector van de KU Leuven Rik Torfs. 

Dat benadrukt ook scenarist en columnist Raf Njotea. "Het is ook een heel emotioneel gegeven. Kort door de bocht doet een jongen zijn best om op te klimmen in de maatschappij en laat hij dan op een gruwelijke tragische manier het leven. Dat komt heel hard binnen."

"Maar eigenlijk speelt er een dieperliggend onrechtvaardigheidsgevoel bij mensen. Het is een symbool geworden voor een bredere maatschappelijke ongelijkheid, een onrechtvaardigheid die mensen ervaren of zien. En dan zien ze een strafmaat die niet in overeenstemming lijkt met het leed van de familie van Sanda Dia." Njotea schreef er vandaag ook een column over. 

Volgens Torfs spelen een paar factoren mee in die verontwaardiging. "Ten eerste is er het gruwelijke en totaal ongehoord karakter van de doop, er is daarnaast ook een aanvankelijke onderschatting van het dossier, ook door de universiteit. En bestaande maatschappelijke tegenstellingen en frustraties komen hier naar voren."

Daarnaast zijn er volgens Aertsen ook veel vragen waar geen antwoord op gekomen is tijdens het proces, en ook dat heeft een rol gespeeld. 

Dat gevoel van onrechtvaardigheid vertaalt zich nu in protesten, in steden, maar ook - en misschien vooral - op sociale media. YouTube-fenomeen Acid publiceerde gisteren nog een video waarin hij enkele Reuzegommers bij naam noemt, en hij krijgt veel bijval - op diezelfde sociale media. 

"Jammer en eigenlijk schandalig", vindt Aertsen. "Ik zie niet wat de meerwaarde hier is. Het is niet gezond, het getuigt niet van een maatschappelijke verantwoordelijkheid, het draagt niet bij tot een oplossing. Integendeel, het stigmatiseert nog meer en het helpt de familie van Sanda ook niet. Men wil ergens vergelding of wraak en denkt dat men zo bijdraagt aan de maatschappelijke oplossing van zulke problemen."

Torfs vindt wel dat er nog een afweging te maken is om de namen te noemen. "Maar als men begint met adressen, daar is toch een grens overschreden."

Ook Njotea snapt wel dat het gebeurt, al wil hij zelf de namen niet noemen. "Maar als je vindt dat het systeem fout zit, dan kan je daar niet binnen blijven. Ik denk dat er heel veel machteloosheid wordt ervaren tegenover justitie. En eigenlijk weet ik niet hoe ik mij moet voelen, het is tragisch en wraakroepend, maar persoonlijk probeer ik de context niet te vergeten."

Natuurlijk: "verontwaardiging klinkt luider dan aanvaarding", zegt moraalfilosoof Benjamin De Mesel. "Misschien krijgen roepers die zeggen dat er te weinig gebeurt meer weerklank dan mensen die er niks over zeggen of willen zeggen. Sociale media hebben ook niet echt de reputatie van genuanceerde reacties."

"Veel mensen krijgen de indruk dat de straffen te licht zijn. Dat er met twee maten en gewichten gewerkt is. Mensen stellen zich ook de vraag of het verdict anders was geweest als de daders een andere huidskleur hadden", zegt De Mesel.

"Tegelijk is het als buitenstaander gemakkelijk om te zeggen dat de straffen te licht zijn. Eigenlijk zijn er maar weinigen die de zaak helemaal kennen. Het profiel van de daders als rijkeluiszoontjes of fils-à-papa's roept ook weinig sympathie op. Maar dat is iets waar een rechter geen rekening mee kan houden. Dan is het net een kwestie van rechtvaardigheid, om daar geen onderscheid in te maken. Maar het speelt hier wel een rol in de publieke verontwaardiging."

Ook uitspraken als "klassenjustitie" zijn legio. "Maar het is niet omdat er een zware batterij aan advocaten is, dat er daarom sprake is van klassenjustitie", zegt Aertsen. "Ik ben toch geneigd om te geloven in de onafhankelijkheid van justitie."

Wat opvalt: de publieke verontwaardiging staat in contrast met de serene reactie die de familie van Sanda Dia gaf na het proces. Zij blijven vooral met heel veel vragen zitten, zo vertelden de broer en schoonzus van Sanda Dia enkele dagen geleden nog in "De afspraak". 

Tegelijk kunnen ze zich wél vinden in de werkstraffen die de Reuzegommers gekregen hebben: "Ze stellen zich ten dienste van de maatschappij voor 200 tot 300 uur. Het is ook niet te onderschatten. Stel dat ze een voorwaardelijke gevangenisstraf hadden gekregen: welke impact had dat gehad op hun leven? Dan is er in hun dagelijkse realiteit geen enkele confrontatie meer met wat ze gedaan hebben."

"Wat je vaak ziet", zegt De Mesel, "is dat de mensen die dicht bij een slachtoffer staan vooral een erkenning van de schuld willen zien. Ze willen erkenning van hun leed, dat er iets gebeurd is wat niet had mogen gebeuren."

Torfs betreurt dan ook dat er "altijd maar geroepen wordt om zwaardere straffen, zowel aan de linker- als aan de rechterzijde". "Het is geen moord, dus juridisch gezien kan je onmogelijk levenslang geven. En de familie van Sanda Dia heeft die harde gevangenisstraffen ook zelf niet geëist."

"Bij elke dode is er natuurlijk iets onherstelbaars gebeurd. Voor sommigen zal geen enkele straf genoeg zijn, en dan kan er ook nooit rechtvaardigheid zijn. Maar als je probeert te herstellen, wat er mogelijk is, volgt er misschien een ander concept van rechtvaardigheid. Maar mensen die het proces bijgewoond hebben, zijn vaak minder kwaad dan mensen die aan de zijlijn staan."

Ook Aertsen benadrukt dat je niet per se zwaar moet straffen om een zaak ernstig te nemen. "Een zware straf is niet per se een effectieve straf, die draagt niet bij tot herstel of tot een meer rechtvaardige samenleving. Uit onderzoek weten we dat werkstraffen constructief en zinvol zijn. Dat ze méér moeite moeten doen dan pakweg een paar weken in de gevangenis te zitten. Zware straffen lossen zelden een probleem op."

Wat er volgens hem nodig is, is dat er beter geïnformeerd wordt, dat er veel meer communicatie komt vanuit bijvoorbeeld justitie. "Dat soort info is misschien niet genoeg gedeeld."

We moeten volgens Torfs sowieso reflecteren welke straffen zinvol zijn en welke niet. "In de Verenigde Staten geven ze gemakkelijk drie keer levenslang, waardoor je al zou moeten verrijzen om ze uit te zitten. In andere landen geven ze gemakkelijk kortere straffen. Kies je voor vergelding of probeer je integratie opnieuw mogelijk te maken?"

En dan is er nog de kwestie van het strafblad. De werkstraf en boete zullen niet zichtbaar zijn op het uittreksel van het strafregister, en dus zullen toekomstige werkgevers niet weten dat de Reuzegommers veroordeeld zijn.

"Het strafblad is, op een beschaafde manier, een brandmerk. In de middeleeuwen kreeg men voor bepaalde misdrijven een teken op voorhoofd of wang, en dat werd in de 17e eeuw afgeschaft omdat men dat te wreed vond. Met zo'n modern brandmerk zouden werkgevers kunnen terugdeinzen. Anderzijds: een publieke veroordeling zoals die er nu is, zal wel nog meer opvallen", klinkt het bij Torfs. 

Iedereen die we spraken, hoopt vooral op iets meer sereniteit in het debat. "Burgers hebben een verantwoordelijkheid om het niet op de spits te drijven. Het gezond verstand zou veel meer moeten primeren bij zulke zaken", zegt Aertsen. 

Torfs ziet niet meteen een volksopstand uitbreken, maar roept wel op om na te denken over het onderliggende probleem. "De polarisatie, de emotie die het rationele discours moeilijk maakt."

Ook Njotea hoopt dat er meer sereniteit mogelijk is. "Ik ben sowieso genuanceerd en niet kei snel verontwaardigd. Maar tegelijk: als je die maatschappelijke ongelijkheid wil aankaarten, doxing (het publiceren van gegevens, red.) is niet oké, maar als het systeem niet juist zit, begrijp ik wel dat iemand het heft in eigen handen neemt." "Eigenlijk", besluit hij, "denk ik dat we naar een rechtvaardige maatschappij moeten gaan."