De comeback van het Vlaams Belang doorgelicht: waarom de sterren voor de partij beter lijken te staan dan ooit tevoren

Vrijdag 26 mei. Vlaams Belang-voorzitter Tom Van Grieken is al zo’n 175 kilometer ver in zijn wandeltocht door Vlaanderen wanneer hij Denderleeuw doorkruist. De route van zijn tiendaagse voettocht van Oostende naar Brussel om de ‘Doe ze luisteren’-campagne van Vlaams Belang kracht bij te zetten, is uiteraard niet lukraak gekozen: Van Grieken doet de plaatsen aan waar zijn partij een grote aanhang heeft. In Denderleeuw was zijn partij bij de Vlaamse verkiezingen van 2019 zelfs even groot als de tweede en derde partij samen. De Denderstreek is al vele jaren een robuust kiesbastion voor Vlaams Belang. Aalst, Lede, Erpe-Mere, Denderleeuw, Ninove, Geraardsbergen: op al die plaatsen was het VB in 2019 de grootste lijst.

Langs de wandelroute wordt Van Grieken in ieder geval door de ene na de andere passant aangeklampt. “Ik hoop op nen helen zwarte zondag!” zegt Martine De Pauw (58). Waarna ze zich beklaagt over de vele migranten bij haar in Erembodegem, een deelgemeente van Aalst. “Bij de vorige verkiezingen heb ik op N-VA gestemd, maar dat doe ik nooit meer. Ze laten ons in de steek. Want intussen komen er meer en meer zwarten in de buurt wonen. Op zich niets tegen hoor, maar sommigen zijn gewoon heel vuil. De ratten lopen door de straat.”

Vergelijkbare uitspraken over nieuwkomers en gekleurde medemensen komt naar boven bij de vele sympathisanten hier in de Aalsterse rand. Ook bij kapster Jessica Verschueren (42), waar Van Grieken zich voor de camera’s van zijn socialemediateam laat coifferen. “Mocht mijn huis op wielen staan, dan zou ik niet twijfelen en verhuizen. Niet dat ik met de Polen en Roemenen van hiernaast problemen heb, want zij gaan elke dag werken. Het zijn de profiteurs die me storen.” Onlangs nog noemde haar 13-jarige dochter haar racistisch, maar dat verwijt vindt ze onterecht. “Ik ben niet racistisch. Ik ben realistisch”, klinkt het beslist.

Argwaan

Hoezeer Vlaams Belang zich de voorbije jaren ook probeerde te profileren als een partij die op ieder politiek domein thuis is, het succes van de partij blijft gestoeld op voorspelbare pijlers. Teleurstelling over ‘de politiek’ in het algemeen en N-VA in het bijzonder. Een gevoel van vergeten te worden. En, zoals steeds bij het VB, een diepe argwaan tegenover vreemdelingen, die op Van Griekens tocht vaak in onverbloemd racistische termen wordt verwoord.

Dat is niets nieuws. Dezelfde vaststellingen werden lang geleden al neergepend door de befaamde politicoloog Luc Huyse, die samen met een groep collega’s in 1992 van toenmalig SP-voorzitter Frank Vandenbroucke de opdracht kreeg om de eerste ‘zwarte zondag’ te duiden. In het boekje dat daaruit volgde, 24 november 1991. De betekenis van een verkiezingsuitslag, concluderen ze: ‘Sommige kiezers zullen zich aangesproken voelen door álle elementen van het programma. Zij zullen ook al vroeger voor het Vlaams Blok hebben gestemd. Maar voor andere (vermoedelijk recente) aanhangers van deze formatie is het migrantenstandpunt en, in tweede orde, het gedachtegoed over veiligheid en orde doorslaggevend geweest.’

Vandaag lijkt die analyse nog steeds feilloos overeind te blijven. Migratie en veiligheid zijn al decennia de corebusiness van de partij. In vergelijking met de jaren waarin Karel Dillen en Filip Dewinter de plak zwaaiden, valt de partijtop vandaag minder openlijk te betrappen op racistische uitspraken en beleidsvoorstellen. Maar wie de sociale media van het Vlaams Belang in de gaten houdt, kan niet ontkennen dat nieuwkomers en de ‘islamisering’ het om de haverklap moeten ontgelden. En in De Tijd ­verklaarde Tom Van Grieken nog niet zo lang geleden dat “het blanke een dominante factor moet zijn”.

Maar daarmee is niet het hele verhaal verteld. In 2014 hield de partij op Vlaams niveau geen 6 procent meer over − een zuchtje boven de kiesdrempel. Tien jaar later zou het VB volgens de peilingen een kwart van de Vlaamse stemmen kunnen opstrijken. Als de kernboodschap van de partij al die tijd onveranderd is gebleven, wat verklaart dan die steile klim van het Vlaams Belang?

Van Grieken zelf heeft er wel een idee over. Zijn grote droom als partijvoorzitter is om het cordon sanitaire eindelijk te doorbreken. Maar in de tussentijd is iets anders gebeurd, zegt hij aan De Morgen: “Het sociale cordon rond Vlaams Belang is doorbroken. Mensen komen er nu vlot voor uit dat ze voor Vlaams Belang zijn. Vroeger dacht ik: eerst het cordon sanitaire in de politiek doorbreken, vervolgens in de media en daarna volgt de sociale acceptatie. Maar dankzij sociale media is die volgorde omgekeerd. Mensen zien nu hoe hun broer, zus en buurvrouw voor Vlaams Belang zijn. De acceptatie is een feit.”

Sjacheraars

Het belang van sociale media in de opmars van Vlaams Belang valt niet te onderschatten. Het verkiezingsresultaat van 2019, toen de partij 18,5 procent van de Vlaamse stemmen binnenhaalde, werd algemeen gezien als de Facebook-overwinning van het VB. Het liet de partij toe haar boodschap op een in de Wetstraat voordien ongeziene manier in de markt te zetten. Met succes.

Een groot deel van het partijbudget wordt dan ook ingezet om onlineaanhang en -aandacht te winnen. Hoeveel precies, blijft een goedbewaard geheim. Maar uit een onderzoek van Adlens, dat politieke advertenties op sociale media onderzoekt, bleek dat Vlaams Belang vorig jaar 1,1 miljoen euro spendeerde aan advertenties op Facebook en Instagram. Een budget dat ruim drie keer hoger ligt dan dat van Open Vld, vier keer hoger dan Vooruit en zeven keer hoger dan cd&v. Alleen N-VA spendeerde meer. Qua reclamebudget voor individuele politici prijkte Tom Van Grieken helemaal bovenaan, voor Bart De Wever en Conner Rousseau.

Tijdens zijn wandeltocht wordt duidelijk wat een goed geoliede machine de communicatiedienst van Vlaams Belang is. Een professionele cameraman legt iedere voetstap van Van Grieken vast op beeld. Bert Deckers, de sociale­mediaman bij Vlaams Belang, post om de paar uur video’s, foto’s en Instagram-story’s: een constante pr-stroom die vlotjes de huiskamers binnenstroomt. “Kijk, dit filmpje van gisteren in Aalst werd al 50.000 keer bekeken op Facebook”, klinkt het trots. Een gemiddelde story op Instagram haalt dan weer 4.000 kijkers. Iets vluchtiger dus, maar volgens het communicatieteam wel belangrijk om te tonen dat Vlaams Belang echt tussen de mensen staat.

Let wel: sociale media zijn voor Van Grieken altijd meer geweest dan een fris communicatiemiddel. Het was ook een manier om de hearts and minds te veroveren van een nieuwe generatie jongeren, het kiespubliek van de toekomst. Door het VB-discours bij hen aanvaardbaar te maken, hoopte Van Grieken stap voor stap winst te boeken zodra die jongeren de kiesmarkt betreden.

Het Vlaams Belang kon daarbij profiteren van een flinke rugwind. De jongerencultuur van de jaren 2010 was ook een onlinecultuur van edgy memes op fora, waar de grenzen van de goede smaak werden afgetast. Uitspraken die aan de gemiddelde cafétoog als platte racistische praat klinken, konden online verpakt worden als memes vol gedurfde humor.

Tegelijk groeide een internationale golf van identitaire jongerenbewegingen zoals Schild & Vrienden, die met zulke memes hun ultraconservatief gedachtegoed over nieuwkomers, feministen en transgenders deelden. TikTok en Instagram spreidden zo ook mee het bedje voor de sociale aanvaarding van (een deel van) het VB-discours.

Onder Van Grieken zocht het VB dan ook nadrukkelijk aansluiting bij die golf. Het is geen toeval dat de ledenbestanden van Vlaams Belang Jongeren en Schild & Vrienden erg overlappen. S&V-leider Dries Van Langenhove zetelde zelfs voor het Vlaams Belang in het federaal parlement.

Die strategie wierp in 2019 haar vruchten af. Veel jonge kiezers kleurden het bolletje van het Vlaams Belang. En alles wijst erop dat het VB in 2024 verder op dat succes zal kapitaliseren. De partij heeft vandaag een voordeel dat de meeste gevestigde beleidspartijen − en zelfs PVDA − niet kennen: een trouw kiespubliek.

In een recente peiling van De Standaard en VRT NWS is dat goed te zien. Van de mensen die in 2019 op het VB stemden, zouden negen op de tien dat volgend jaar opnieuw doen. Alleen Vooruit heeft met 82 procent een min of meer trouwe basis. Bij de andere partijen gaat het om 70 procent (N-VA) tot 58 procent (Groen).

Hoe houdt Vlaams Belang die kiezers zo dicht bij zich? Onder meer met een vleugje Trump. De partij wakkert voortdurend het gevoel van onvrede en onbehagen bij de boze burger aan. De voorbije jaren was dat ook niet heel moeilijk. Het land verzeilde eerst in een pandemie en dan in een economische crisis. En met dank aan Vladimir Poetin wisten veel mensen van de ene op de andere dag niet meer hoe ze hun energierekening nog konden betalen.

Vlaams Belang geeft de kleine man voortdurend het gevoel: ‘ze’ denken niet aan u. Ze, dat zijn de staat, de politiek, de elite, de machtigen. De Wetstraat wordt bij het VB afgebeeld als een grote groep sjacheraars die alleen aan zichzelf en hun eigen vrienden denken, en die niet bezig zijn met de bekommernissen van witte Vlamingen die de eindjes aan elkaar moeten knopen.

Zelfs wanneer dat verwijt onterecht is. Talloze economische analyses tonen aan dat de Vlaming, ook die aan de onderkant van de sociale ladder, de waanzinnige energiefacturen al bij al goed verteerd heeft dankzij de ingrepen van de federale regering. Toch benadrukt het Vlaams Belang voortdurend: Vivaldi heeft de gewone man of vrouw in de steek gelaten. Vandaar de nieuwe slogan: ‘Doe ze luisteren’.

Vooral in de boze boerenstem heeft de partij het voorbije jaar een nieuw kiespubliek ontwaard. Daarbij profiteert de partij van de ontgoocheling in cd&v en N-VA. Zij worden door veel boeren verantwoordelijk gehouden voor een stikstofbeleid dat hen een toekomst in de landbouw afneemt. “N-VA is naar eigen zeggen voor mensen die werken, sparen en ondernemen. Maar wat zijn boeren dan? Hun levenswerk gaat eraan”, zegt Raf Bombeek, een boze landbouwer met wie Van Grieken op zijn tocht heeft afgesproken. Na een verleden op een liberaal kabinet en in de lokale N-VA ergert hij zich vandaag kapot aan “de groene reflex” van Zuhal Demir (N-VA).

Die ergernis is koren op de molen van Vlaams Belang. Toen duizenden boeren begin maart in hun tractoren naar Brussel reden, reed Van Grieken zelf mee. En in de rand van Aalst prijken overal borden met ‘Red onze boeren’. Opmerkelijk: op de borden staat geen enkele verwijzing naar Vlaams Belang. Maar wie naar redonzeboeren.be surft, komt wel terecht op een website van de partij. Een subtiele strategie om de woedende landbouwers aan zich te binden, geven ze bij Vlaams Belang toe.

Op die manier probeert de partij ook het succes te kopiëren van de BBB, de Nederlandse boerenpartij die bij de laatste provinciale verkiezingen voor een ware aardverschuiving in politiek Nederland zorgde. Maar Van Grieken benadrukt ook dat hij jaren geleden al in zijn boek schreef: de echte breuklijn van deze tijd loopt tussen globalisten en nationalisten. “De globalisten zijn de Somersen en Calvo’s van deze wereld, die hun koffie drinken in een koffiebar met een hippe fiets aan de muur. Zij voelen zich overal thuis en hebben baat bij de globalisering. Daarnaast is er een hele grote groep − arbeiders, gepensioneerden enzovoort − die wel de nadelen van globalisering ondervinden. Wij zijn er voor die mensen.”

Uitdager van het systeem

Vlaams Belang profiteert daarnaast van de statuswisseling die N-VA doormaakt. Een decennium lang schoot de partij van Bart De Wever steil omhoog in de Belgische politiek. N-VA zoog het Vlaams Belang leeg door kiezers aan te trekken die het zo stilletjes aan wel gezien hadden met de zijlijn. Het cordon sanitaire had het VB succesvol buiten het politieke machtscentrum gehouden. Maar met N-VA hadden rechtse kiezers opeens een alternatief: een partij die wel in staat leek op te rukken naar de macht, en hun verzuchtingen serieus nam.

“De N-VA is groot geworden dankzij onze kiezers die tijdelijk de oversteek hebben gemaakt”, analyseerde oud VB-voorzitter Gerolf Annemans in 2021 in De Zondag. Veel van die stemmen hebben intussen weer afgehaakt en zijn teruggekeerd. Door haar deelname aan de macht is N-VA een beleidspartij geworden die opklom tot de machtigste kringen van het land, maar daardoor ook opgeslokt werd in de Belgische compromiscultuur. De ‘kracht van verandering’ beet de tanden stuk op het taaie ‘systeem’. Vlaams Belang is daardoor op rechts weer de enige partij die zich maagdelijk kan opwerpen als de uitdager van dat systeem.

Vlaams parlementslid Chris Janssens, een kopstuk van de partij, ziet nog een andere verklaring voor de hernieuwde aantrekkingskracht van Vlaams Belang: de partij is volwassen geworden. “Mensen zien een eendrachtige partijtop, en niet meer het vechtende café van vroeger”, zegt hij.

Die eendracht heeft Van Grieken niet cadeau gekregen. Aan het begin van zijn voorzitterschap moest hij voortdurend opboksen tegen een oude garde die koppig haar eigen zin bleef doen. Vooral de club rond Filip Dewinter maakte het de voorzitter soms knap lastig, met onder meer omstreden bezoeken aan de Griekse neofascistische partij Gouden Dageraad en de Syrische president Assad.

Die strubbelingen zijn − voorlopig − achter de rug. Van Grieken heeft met de recalcitrante club een bestand uitgewerkt: zij mogen hun ding doen in Antwerpen, de rest van Vlaanderen is voor Van Grieken. Tegelijk heeft hij een nieuwe generatie Vlaams Belangers het parlement in geloodst. Die mensen denken er niet aan om een eigengereide koers te varen: zij beseffen dat ze hun job te danken hebben aan Van Grieken, en dat ze na de verkiezingen wellicht opnieuw dankzij hem in het parlement zullen raken.

Voor de partijtop is de tijd gekomen om te oogsten. 2024 moet het jaar worden waarin het VB zijn derde fase ingaat. De eerste was die van de kordate zweeppartij op rechts, de tweede die van de partij die met ernstig oppositiewerk haar plek in het parlement probeerde op te eisen. Nu wil het VB eindelijk deelnemen aan de macht. In hun stoutste dromen betekent dat onder meer: een volledige migratiestop, de VRT verkopen aan de privésector, en het intrekken van de erkenning van de islam.

De sterren lijken voor de partij beter te staan dan ooit tevoren. Volgens de laatste peilingen is een rechtse meerderheid in het Vlaams Parlement geen absurde gedachte. En het Belang wordt peiling na peiling als grootste partij van Vlaanderen geprojecteerd.

Toch is de vraag hoeveel macht echt binnen handbereik ligt. De partij beseft dat ze buitengewoon goed zal moeten presteren om een verkiezingsoverwinning ook te kunnen verzilveren. Ze moet de grootste worden én idealiter een meerderheid hebben met N-VA. In dat geval is een plek in de Vlaamse regering niet ondenkbaar.

In de Wetstraat en in rechtse kringen circuleren tal van speculatieve scenario’s. Als N-VA en Vlaams Belang samen een meerderheid hebben in het Vlaams Parlement, zou N-VA in theorie in z’n eentje een regering kunnen vormen met gedoogsteun van Vlaams Belang. Op die manier kan het VB misschien maximaal wegen op het beleid zonder dat Bart De Wever zich moet verantwoorden omdat hij een coalitie vormt met extreemrechts.

In 2019 werd dit scenario ook al geopperd in de Wetstraat, maar toen moesten VB en N-VA nog op de steun van Open Vld rekenen om samen aan een meerderheid te raken. De liberalen wilden daar niet van weten. Dit keer zou de beslissing volledig op de schouders van De Wever kunnen komen te liggen.

Als het cordon sanitaire al ergens snel sneuvelt, zal het wellicht op het lokale niveau zijn. In 2019 al was het VB op verschillende plaatsen in het land de grootste. Bij veel lokale N-VA mandatarissen is er bovendien wel wat appetijt voor een rechtse coalitie met het Vlaams Belang. En Van Grieken gokt erop dat zijn partij bij de Vlaamse verkiezingen zo’n knalresultaat zal behalen dat bij de lokale verkiezingen enkele maanden later nog meer mensen voor hen zullen stemmen.

De kans op een federale regeringsdeelname is daarentegen nihil: geen enkele Franstalige partij denkt er nog maar aan om met Van Grieken en co. in coalitie te gaan. Wat betekent dat voor het Vlaams Belang? Zijn belangrijkste thema’s zijn allemaal federale materie: migratie, veiligheid, sociale zekerheid. Maar uitgerekend op dat niveau zal de partij niet in het bestuur raken. Dreigt het VB een pyrrusoverwinning te boeken?

“Ook op het Vlaamse niveau kun je al veel doen om te tonen dat Vlaanderen niet het land van melk en honing is voor asielzoekers”, zegt Janssens. Concreet zouden nieuwkomers minder snel recht hebben op sociale woningen − die zijn dan letterlijk voor het ‘eigen volk eerst’. Ook de kinderbijslag moet volgens Janssens beter afgeschermd worden. Inburgeringscursussen moeten volledig door de nieuwkomer worden betaald.

En dan nog is er één klein dingetje: Vlaamse onafhankelijkheid. De extreemrechtse partij is er beducht voor om niet dezelfde fout te maken als N-VA, dat in 2014 voor (federale) beleidsdeelname koos en het communautaire programma in de koelkast stopte. Vlaams Belang droomt hardop van een Catalaans scenario, waarbij een coalitie van N-VA en VB in het Vlaams Parlement eenzijdig de onafhankelijkheid uitroept. De kink in de kabel is wel dat N-VA zo’n revolutie niet bepaald ziet zitten.

Janssens bekijkt dat probleem flegmatiek. “Het zou wel heel dwaas zijn van Vlaams-nationalisten als ze de meerderheid in handen hebben en dan de kans laten liggen om hun droom waar te maken.”