Oekraïne kampt met overstromingen, maar dat is niet het enige ingrijpende gevolg van de verwoeste stuwdam

De Kachovka-dam, in de jaren vijftig gebouwd door de Sovjet-Unie voor de opwekking van elektriciteit, brak gisterochtend. Het Oekraïense leger zegt dat Rusland de dam heeft opgeblazen met explosieven. Na de doorbraak stroomt het water razendsnel richting Cherson.

Gevolgen burgers: ‘Toonbeeld van wreedheid van Russische oorlog’

De dam hield een stuwmeer tegen van 18 kubieke kilometer. Dat water zet een groot gebied van de provincie Cherson onder water. Het waterpeil bereikt vandaag zijn hoogste punt, zei een Oekraïense legerwoordvoerder gisteren.

Het aanstormende water bedreigt honderden dorpen op beide oevers. Op de hoger gelegen westoever, die in Oekraïense handen is, wonen volgens de Oekraïense autoriteiten 16.000 mensen in de ‘kritieke zone’. Oleksandr Prokoedyn, de gouverneur van de provincie Cherson, zei gisterochtend dat evacuaties in volle gang waren in meer dan tien dorpen. Volgens president Volodymyr Zelensky doet Oekraïne “er alles aan om mensen te redden” van het water.

Sommige inwoners sjouwden meubels naar zolders en daken. Anderen propten hun auto’s vol met waardevolle spullen om te vluchten. Ook het vee werd in veiligheid gebracht.

Nog kwetsbaarder is de lager gelegen oostoever, die in Russische handen is. Nova Kachovka, de stad naast de dam, overstroomde meteen na de dambreuk. Op beelden van Russische persbureaus is te zien dat er zwanen zwemmen op het overstroomde plein voor het cultuurhuis van de stad. De bezettende autoriteiten zeiden veertien dorpen te evacueren, waar in totaal 22.000 mensen wonen.

De dambreuk heeft ook gevolgen voor de watertoevoer op de bezette Krim. Het schiereiland haalt via een kanaal zoetwater uit het stuwmeer in de Dnjepr. Nu het waterpeil in het stuwmeer zakt, krijgt het kanaal minder water. Een eerdere afsluiting van het kanaal – Oekraïne blokkeerde de waterweg na de annexatie in 2014 – leidde tot droogte op de Krim.

Ernstige droogte wordt niet verwacht. De Russische autoriteiten zeiden afgelopen najaar rekening te houden met een eventuele dambreuk. “De watervoorraad in de reservoirs van de Krim zitten vol en zijn genoeg voor twee jaar”, zei Vladimir Konstantinov, de door Rusland geïnstalleerde parlementsvoorzitter op de Krim.

Het Westen houdt Rusland verantwoordelijk voor de vernietiging van de dam. NAVO-baas Jens Stoltenberg zei dat het “schandelijke” opblazen van de dam een toonbeeld is van “de wreedheid van de Russische oorlog in Oekraïne”. EU-president Charles Michel spreekt van een oorlogsmisdaad door Rusland.

De verhoging van het waterpeil in de Dnjepr in de weken voorafgaand aan de doorbraak voedt de vermoedens dat Rusland doelbewust heeft aangestuurd op een catastrofe. Op basis van satellietdata berekenden Franse onderzoekers dat het waterpeil de afgelopen weken ruim een meter hoger lag dan het gemiddelde van de afgelopen jaren. Hierdoor zal het getroffen gebied hoogstwaarschijnlijk nog groter zijn dan bij de gebruikelijke waterhoogte. Drie maanden geleden stond het water in het reservoir juist veel lager dan normaal. De gepensioneerde Amerikaanse legermeteoroloog David Helms beschuldigt Rusland op Twitter van roekeloos waterbeheer.

Militaire gevolgen: ‘Oversteek nu kansloze zaak’

De meeste militaire deskundigen verwachten dat het door Oekraïne aangekondigde tegenoffensief zal plaatsvinden ten oosten van de rivier, bijvoorbeeld in de provincie Zaporizja. Sommigen houden rekening met een rivieroversteek. De dambreuk vermindert de kans op zo’n oversteek drastisch.

De stuwdam was voor het Oekraïense leger een mogelijke plek om de Dnjepr over te steken. De twee andere oversteekplaatsen in de provincie Cherson zijn onbruikbaar: de Antonivsky-brug, een brede brug voor autoverkeer bij de stad Cherson, is door de Russen opgeblazen nadat zij zich eind vorig jaar hadden teruggetrokken van de westoever naar de oostoever van de rivier. Een smallere spoorbrug enkele kilometers ten noorden van de stad is zwaar beschadigd.

Naarmate het water uit het reservoir de rivier instroomt, dijt die steeds verder uit. Zweedse onderzoekers schatten dat de kilometer brede rivier bij de Antonivsky-brug wel 5 kilometer breed kan worden. Dat is problematisch voor het Oekraïense leger, zegt oud-commandant van de Nederlandse landstrijdkrachten Mart de Kruif. “Het was al gevaarlijk de rivier over te steken, maar hiermee is het nog veel gevaarlijker geworden. Uit militair oogpunt is de oversteek nu een kansloze zaak.”

Om die reden twijfelt De Kruif er niet aan dat het Russische leger de dam heeft opgeblazen. “Het Oekraïense leger kan hierdoor geen bruggenhoofd meer vestigen aan de oostoever van de rivier. De troepen die de oostoever verdedigden, kunnen de Russen nu ergens anders aan het front inzetten.”

Het opblazen van dammen in de Dnjepr was tijdens de Tweede Wereldoorlog ook al een militaire tactiek. Het Sovjetleger blies in 1941 een gat in een grote dam in Zaporizja om een rivieroversteek van Hitlers leger te bemoeilijken. Duizenden burgers en militairen kwamen om door de overstroming, maar de Duitsers staken toch over.

Twee jaar later bliezen de Duitsers tijdens hun terugtrekking de herbouwde dam weer op om Stalins leger op de oostoever te houden – de oversteek van het Sovjetleger ging met honderdduizenden doden de geschiedenis in als een van de zwaarste slagen in de oorlog.

Door de huidige dambreuk moet het Russische leger zich op sommige plekken wel terugtrekken uit de voorste verdedigingslinies wegens overstromingsgevaar. Rusland had daar al rekening mee gehouden door in de afgelopen maanden meerdere linies aan te leggen.

Ten noorden van de stuwdam wordt een Oekraïense oversteek mogelijk wel gemakkelijker doordat het waterpeil daar zakt. Igor Girkin, de voormalige militaire commandant van de separatisten in de Donbas, zei gisteren dat het Russische leger zich moet versterken ten noorden van de stuwdam om een oversteek in die regio te voorkomen.

Wat zijn de gevolgen voor de kerncentrale?

Om 8 uur dinsdag ochtend stond het waterpeil in de Dnjepr nog op 16,4 meter en zakte rap. Experts schatten dat het rivierwater nog enkele dagen opgepompt kan worden om de kerncentrale van Zaporizja te koelen. Daarna is het tijd voor de back-up: een hoger gelegen koelvijver, aangelegd om periodes van droogte door te komen. Zo kan de centrale nog enkele maanden voort. In een verklaring schrijft het Internationaal Atoomenergieagentschap (IAEA) dat het “vitaal is dat de koelvijver intact blijft”.

Al sinds het begin van de Russische invasie zijn er zorgen over de veiligheid van kerncentrale van Zaporizja, een van de grootste kerncentrales ter wereld. Begin maart 2022 bezetten soldaten de centrale. Sindsdien staat die onder Russische controle, terwijl een relatief kleine groep Oekraïense technici de dagelijkse operaties uitvoert.

Het terrein kwam diverse keren onder vuur te liggen en kampte met stroomuitval, waarna dieselgeneratoren de elektriciteitsvoorziening moesten overnemen. Joost van den Broek van NRG, dat onder meer de kernreactor bij het Nederlandse Petten beheert, vergelijkt de veiligheidsmaatregelen bij een kerncentrale met de schillen van een ui. “Beschadigingen door beschietingen, de stroomuitval, nu weer het wegvloeiende koelwater. Telkens zorgen de oorlogshandelingen voor een laag bescherming minder. Dit is natuurlijk hoogst onwenselijk.”

Uit voorzorg schakelden technici al meer dan een jaar geleden vier van de zes reactoren uit. Die reactoren bevinden zich sindsdien in een staat van ‘cold shutdown’, wat de vraag naar koelwater enorm vermindert. “Er is dan geen koeling meer nodig voor de splijtingsreactie zelf, maar nog wel voor de radioactieve producten”, zegt Mark van Bourgondiën van de Nederlandse Autoriteit Nucleaire Veiligheid en Stralingsbescherming.

“Vlak na het uitschakelen heb je nog veel nakoeling nodig, maar die koelbehoefte neemt vervolgens in rap tempo af. Reactor vijf en zes zijn recenter uitgeschakeld, waardoor daar in eerste instantie nog relatief meer koeling nodig is. Maar de maanden dat het waterniveau in de koelvijver door het gebruik langzaam zakt, geven in principe voldoende tijd om alternatieven te vinden. Op een gegeven moment zou zelfs de brandweer kunnen koelen.”

Lars Roobol, stralingsdeskundige bij het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu, schat dat het na uitschakeling van de reactoren nog zo’n vijf jaar duurt voordat er helemaal geen koelwater meer nodig is. “Dan kun je gewoon aan de lucht koelen.”

Mocht er toch nog een kernramp plaatsvinden, dan zal dat volgens Roobol gevolgen hebben voor de regio, maar is het gevaar voor België of Nederland nihil. “Bij de ramp met Tsjernobyl in 1986 ging het om een kerncentrale in vol bedrijf, gecombineerd met een enorme brand. Zelfs toen was het advies hier alleen om een tijd niet uit je volkstuintje eten. Nu, met een reeds uitgeschakelde kernreactor in Oekraïne op 2.000 kilometer zijn de risico’s hier nog veel kleiner.”