Oudste begrafenis ter wereld: begroeven menselijke verwanten met kleine hersenen hun doden?
Een ploeg onderzoekers rond de beroemde (en beruchte) paleontoloog Lee Berger heeft aangekondigd dat ze de oudste graven ter wereld heeft gevonden in Zuid-Afrika. Het gaat om graven met stoffelijke resten van Homo naledi, een primitieve verwante van de mens, die minstens 100.000 jaar ouder zouden zijn dan de oudste graven die we tot nu kenden. Als de ontdekking bevestigd wordt, zou ze onze opvattingen over de menselijke evolutie door elkaar schudden, aangezien tot nu toe gedacht werd dat Homo naledi met zijn kleine hersenen niet in staat was tot dergelijk complex en met symboliek beladen gedrag.
In het Rising Star-grottenstelsel werden de fossiele resten gevonden van verre verwanten van de mens, die in foetushouding in graven lagen. Het ging om minstens 5 individuen, verschillende volwassenen en kinderen, en ze werden gevonden in een kamer zo'n 30 meter onder het aardoppervlak, op het einde van een netwerk van smalle gangen.
De lichamen werden gevonden tijdens opgravingen in 2018 op de paleontologische site die vanwege de vele vondsten de 'Wieg der Mensheid' genoemd wordt, op zo'n 30 kilometer ten noordwesten van Johannesburg.
De onderzoekers stelden vast dat de graven opgevuld waren met de aarde die oorspronkelijk verwijderd was om de putten te maken, wat volgens hen een bewijs is dat de lichamen opzettelijk werden begraven.
Homo naledi
"Het gaat om de oudste begrafenissen die ooit vastgesteld zijn bij de Hominidae (mensachtigen), en ze zijn minstens 100.000 jaar ouder dan de oudste begrafenissen van Homo sapiens", schrijven de onderzoekers in een reeks preprint-artikels, artikels die dus nog niet onderworpen zijn aan peerreview, toetsing door vakgenoten.
Naledi betekent ster in een plaatselijke taal en de mensensoort Homo naledi werd in 2013 ook ontdekt in de Dinaledikamer van de Rising Star-grotten, eveneens door een ploeg onder leiding van Lee Berger.
Homo naledi blijft grotendeels een mysterie voor de wetenschappers, maar de soort heeft wel al een einde gemaakt aan het idee dat de menselijke evolutie in een rechte lijn verlopen is.
De soort vertoont immers tegelijk kenmerken van soorten die miljoenen jaren oud zijn, zoals kleine hersenen, een primitief gebit en benen die geschikt zijn om in bomen te klimmen, en ook 'moderne' kenmerken, zoals voeten die lijken op de onze en die dus geschikt zijn om rechtop op te lopen en handen die in staat zijn werktuigen te hanteren.
Geometrische symbolen
De begraafplaats is niet de enige aanwijzing dat Homo naledi in staat was complex emotioneel en cognitief gedrag te vertonen, volgens de onderzoekers.
Op de wanden van de grot zijn in de buurt van de graven immers geometrische figuren gevonden. Het gaat om vierkanten, driehoeken en elkaar kruisende lijnen die volgens Berger opzettelijk gekerfd zijn in een oppervlak dat eerst glad is gemaakt, waarschijnlijk om de symbolen meer te doen opvallen.
"Dit is iets dat veel tijd en inspanning vraagt", zei Berger. "Het zou betekenen dat mensen niet alleen niet de enigen zijn die symbolische praktijken hebben ontwikkeld, maar ook dat ze misschien dergelijke gedragingen zelfs niet uitgevonden hebben", zei Berger.
De onderzoekers hebben de inkervingen echter niet kunnen dateren. Dat betekent dat we met de aanwijzingen waarover we nu beschikken, niet met zekerheid kunnen stellen dat het echt Homo naledi was die de symbolen gecreëerd heeft, zei Rick Potts, de directeur van het Smithsonian's Human Origins Program, die niet bij het onderzoek betrokken was.
Mogelijk heeft een ander wezen - misschien zelfs Homo sapiens - op een bepaald ogenblik de diepe grottenkamer bereikt. "Er moet nog veel onderzocht worden", zei Potts.
Niet iedereen overtuigd
Ook andere wetenschappers zijn niet volledig overtuigd. Het gedrag dat gevonden is, zowel de begrafenissen als het kerven van symbolen op de wanden, zou erg verrassend zijn voor een wezen met hersenen die wat grootte betreft meer lijken op die van een aap dan op die van een mens.
"Tientallen jaren geleden dachten we dat Homo sapiens de enigen waren die konden doorkrijgen hoe vuur te maken, hun doden te begraven of kunst te scheppen", zei Chris Stringer, een expert in de menselijke evolutie aan het Londense Natural History Museum die niet betrokken was bij het onderzoek.
"Sindsdien hebben we ontdekt dat andere groepen, zoals de neanderthalers, ook complexe levens geleefd hebben. Maar die soorten hadden nog altijd grote hersenen, in tegenstelling met Homo naledi, van wie de begrafenissen ernstige vragen zouden oproepen over de menselijke evolutie", zei Stringer.
Carol Ward, een antropologe aan de University of Missouri die niet aan het onderzoek heeft deelgenomen, zei dat "deze resultaten, als ze bevestigd worden, een groot potentieel belang zouden hebben".
"Ik zou graag snel te weten komen hoe de plaatsing van de stoffelijke resten andere verklaringen uitsluit dan een opzettelijke begraving en ik wil de resultaten zien nadat ze onderzocht zijn door vakgenoten", zo zei ze aan het Franse persagentschap AFP.
"Ziel verkocht aan de duivel"
Er is dus duidelijk nog meer onderzoek nodig, maar dat heeft het team rond Lee Berger er niet van weerhouden nu al aan te kondigen dat "het nodig zal zijn een hele reeks hypothesen over de Hominidae en de menselijke evolutie te herzien".
"Deze ontdekkingen tonen aan dat begrafenisrituelen niet beperkt waren tot Homo sapiens of tot andere mensachtigen met grote hersenen", zo stellen de onderzoekers.
Die theorie, die ingaat tegen het algemeen aanvaarde idee dat het besef van de dood en de rituelen die daarmee gepaard gaan, verbonden zijn met de moderne mens, had Berger al gelanceerd in 2015, toen hij Homo naledi aan de wereld voorstelde.
In 2013 had zijn team namelijk, na een tip van amateurspeleologen, in de Rising Stargrotten de rijkste vindplaats van fossielen van mensachtigen in Afrika gevonden, met fossiele resten van minstens 15 exemplaren van een nieuwe soort Hominidae, Homo naledi. In 2015 stelde hij die aan de wereld voor en dat leverde hem een financiering door het magazine National Geographic op, de jackpot in een studieveld waar fel gevochten wordt voor financiering.
Zijn theorie veroorzaakte ook een storm aan kritiek en talrijke specialisten verweten Berger en zijn team dat ze bepaalde stappen in het onderzoek overgeslagen hadden, spectaculaire ontdekkingen aangekondigd hadden vooraleer alle fossielen zorgvuldig gedateerd waren en dat ze overhaast hypothesen lanceerden.
"Lee Berger is een bijzondere persoonlijkheid", zei de Franse paleoantropoloog Bruno Maureille van de Université de Bordeaux. "Misschien gaat hij wel iets te snel, gelet op de lange tijd die vereist is om dit soort van context volledig te begrijpen."
Bij de voorstelling van Homo naledi waren ook talrijke journalisten uitgenodigd, er werden miniversies van de gevonden beenderen verkocht als souvenir en er werd een film gemaakt over het onderzoek die genomineerd werd voor een Emmy. Dat leverde Berger het verwijt op dat hij van zijn onderzoek een mediacircus maakte dat afbreuk deed aan de pure wetenschap en dat de paleontoloog die een ster geworden was, "zijn ziel aan de duivel verkocht had'.
Berger zelf liet het toen niet aan zijn hart komen en dat doet hij ook nu niet. "Sommige mensen zullen zeggen dat het geen graven zijn, laat hen maar zeggen. Maar het zijn graven", zo zei hij en hij voegde eraan toe dat hij een nieuwe Steen van Rosetta ontdekt heeft.
Ook zijn teamleden blijven achter hun besluiten staan. Mede-auteur van de studie Agustin Fuentes, een anthropoloog aan de Princeton University, zei dat de bevindingen rond Homo naledi de nadruk wegnemen die op de grootte van de hersenen lag. "Grote hersenen zijn nog steeds belangrijk", zei Fuentes. "Ze verklaren alleen niet wat we dachten dat ze verklaarden."
"Begrafenissen, zingeving en zelfs kunst zouden een veel complexere en niet-menselijke oorsprong kunnen hebben dan we dachten", zo besloot hij.
De studies van Berger en zijn team zullen na peerreview gepubliceerd worden in eLife. Bronnen: persberichten van Agence France-Presse en Associated Press.
