Chinezen kampen na covid massaal met mentale problemen: ‘Er is een gevoel van collectief trauma’

Schoolpsycholoog Wang kon goed begrijpen dat haar leerlingen haar vaker belden tijdens de covidlockdowns. Ze zaten maandenlang thuis, kregen uitsluitend online les, en kregen ruzie met hun ouders of voelden zich eenzaam of angstig over hun studieachterstand. In plaats van twee of drie consulten per week, zoals in normale tijden, deed Wang tijdens lockdowns twee of drie consulten per dag, soms tot ’s avonds laat. Best pittig, maar Wang dacht dat het tijdelijk was.

Alleen, het zerocovidbeleid en de lockdowns zijn inmiddels zes maanden voorbij, maar de vraag naar psychologische hulp is alleen maar toegenomen. De consulten op Wangs school (een privéschool met basis- en middelbaar onderwijs) zijn elke week volgeboekt, en veel leerlingen hebben moeite met persoonlijke relaties en interacties in levenden lijve. Wang ziet ook steeds vaker leerlingen met ernstige psychische problemen, zoals gewelddadig gedrag of zelfverminking.

“De pandemie is voorbij, maar ik heb het gevoel dat de leerlingen meer problemen hebben”, zegt Wang (26), aan de telefoon vanuit de Noordwest-Chinese provincie Gansu. “Ook al zijn we teruggegaan naar offlinelessen, het leren en het leven zijn niet teruggekeerd naar normaal. Integendeel, er is een gevoel van collectief trauma. Na zo veel jaren pandemie hebben de leerlingen grote moeite om zich aan het gewone schoolleven aan te passen.”

Slapeloosheid, depressie en angst

Wat Wang in haar school ziet, lijkt in heel China te spelen: een toename van mentale problemen sinds het einde van het zerocovidbeleid. Slaapklinieken in Peking en Zhejiang melden sinds dit jaar 20 tot 30 procent meer patiënten met slaapproblemen. Op Douyin, de Chinese versie van TikTok, werden de zoektermen ‘slapeloosheid’, ‘depressie’ en ‘angst’ de voorbije drie maanden respectievelijk 481 procent, 851 procent en 1002 procent meer opgezocht dan in dezelfde periode vorig jaar. Er werd bijna vier keer zo veel naar ‘psychologische hulp’ gezocht.

Een duidelijk zicht op de schaal en de oorzaken van het probleem is niet makkelijk te krijgen, in een land met een taboe op psychische problemen, een tekort aan professionele hulpverleners en een verbod voor zorgverleners in overheidsdienst om met buitenlandse media te praten. Extra complicatie: het zerocovidbeleid – bron van veel mentaal leed – wordt sinds de chaotische opheffing eind vorig jaar doodgezwegen. Covid is voorbij, en moet van overheidswege worden vergeten.

Recent onderzoek naar de mentale gezondheid van Chinezen concentreert zich vooral op de situatie tijdens zerocovid. Tijdens de lockdown in Shanghai kampte 26,1 procent van de inwoners met depressie, 20,1 procent met angst, en 3,8 procent met zelfmoordgedachten, aldus eenhttps://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0165032723002896studie in Journal of Affective Disorders. Een kwart tot een derde van hen kan daar langdurig gevolgen van ondervinden. In een recente enquête aan drie universiteiten zei 73 procent van de studenten ook na zerocovid te worstelen met slapeloosheid, een slechte mentale toestand of verminderde motivatie.

Taboe doorbroken

Hulpverleners bevestigen dat beeld. “We zien een toename van het aantal afspraken en overwegen onze openingsuren uit te breiden”, zegt een universiteitspsychologe in Noord-China. Ze heeft geen toestemming om met media te praten, en blijft daarom anoniem. “Op dit moment is het gevoel onder de therapeuten van mijn universiteit dat ze zich zelf ook ge­strest voelen. De werkdruk is toegenomen, en studenten komen met complexere en ernstigere problemen.”

Voor de universiteitspsychologe is het niet ver zoeken naar de oorzaak. “Mensen praten niet over de impact van de pandemie, maar ze heeft een brede invloed: op de economie, op persoonlijke relaties, op academische prestaties. Sommige mensen hebben tijdens de pandemie problemen gehad om toegang tot medische zorg te krijgen, zijn in isolatie geplaatst, hebben hun werk of studie onderbroken, of zijn geliefden verloren. Die kunnen een effect ondervinden als na een trauma.”

Voor een deel is de stijging van de hulpvraag ook positief. In China heerst een taboe op psychische aandoeningen, waardoor de meeste Chinezen geen professionele hulp zoeken. Maar tijdens de lockdowns was de mentale nood zo groot en collectief dat de overheid psychologische hulplijnen opzette en media er veel aandacht aan besteedden. Dat heeft het onderwerp meer bespreekbaar gemaakt, en de drempel verlaagd om psychologische hulp te zoeken.

‘Zorg voor lichaam en geest’

“Toen ik acht jaar geleden in de mentale gezondheidszorg begon, was er heel veel stigma”, zegt Qin Xiaojie, erkend psychotherapeute en oprichter-directeur van CandleX, een zelfhulpgroep voor mensen met mentale problemen in Peking. “Er waren geen groepen zoals nu. Mensen praatten er niet over. Maar de voorbije jaren is er veel gedaan om dat te veranderen. Er zijn meer therapeuten opgeleid, en zelfs mijn wijkgezondheidscentrum doet nu aan mentale gezondheidszorg, al heet het anders. Zij noemen het: zorg voor lichaam en geest.”

De Chinese overheid probeert de geestelijke gezondheidszorg al jaren op peil te brengen. Het aantal psychiaters is toegenomen van 2,3 per 100.000 inwoners in 2017 naar 4,5 in 2022. Ter vergelijking: in België zijn dat er 20 per 100.000 inwoners. Vorige maand besliste Peking dat alle basis- en middelbare scholen tegen 2025 minstens één leerkracht psychologie moeten hebben, en universiteiten minstens twee schooltherapeuten. Ook het aantal bedrijven dat zich richt op mentaal welzijn, neemt sterk toe.

Het aanbod is toegenomen, maar van wisselende kwaliteit, geconcentreerd in de grote steden en vaak erg duur. Vrijgevestigde psychologen vragen 100 tot 200 euro per uur, onbetaalbaar voor de meeste Chinezen. Ziekenhuispsychiaters zijn goedkoper, maar hebben nauwelijks tijd. “Omdat ziekenhuizen zo veel patiënten hebben, trekken ze maar twintig minuten uit per patiënt”, zegt Qin Xiaojie. “Ik ben er weleens geweest, vijf jaar geleden. Het was behoorlijk slecht. Ik kreeg twintig minuten een bandje met meditatieoefeningen te horen.”

Druk op psychiaters

Het Chinese zorgsysteem leunt sterk op ziekenhuizen, en verwijst voor geestelijke gezondheidszorg in eerste instantie naar psychiaters. “In Europa ga je eerst met je huisarts praten, en daarna misschien met een psycholoog, voor je aan medicijnen begint”, zegt Sonia Bourreau, directeur van het Raffles Hospital, een internationaal privéziekenhuis in Peking. “Hier moet je eerst naar een psychiater, en die grijpt vaak naar medicatie. Ik snap het wel: ze hebben geen tijd voor consultaties of vervolgafspraken. Ze moeten onmiddellijk resultaat boeken.”

Maar misschien wel het grootste probleem: het zerocovidbeleid, de bron van veel psychisch leed, is omgeven met politieke taboes en gevoeligheden. Mentale problemen zijn weliswaar meer bespreekbaar geworden in China, maar alleen als gevolg van ‘onschuldige’ redenen: studiedruk, economische zorgen of relatieproblemen, of zelfs als bijwerking van covid. Over het zerocovidbeleid wordt – door een mix van censuur en sociaal-culturele factoren – niet meer gepraat, alsof het nooit gebeurd is.

Dat zerocovid een zware psychische impact heeft gehad, is volgens Bourreau evident. Het Raffles Hospital deed in 2022 onderzoek naar het mentale welzijn van inwoners van Peking en Shanghai, en zag een significante daling: eerst bij expats, later ook bij de Chinese bevolking. “Een groot deel van het trauma komt van de dagelijkse onzekerheid”, zegt Bourreau. “Je iedere dag afvragen: wat is het resultaat van mijn test? Wat zal er met mij gebeuren? Zal ik worden opgesloten? Patiënten betalen nu de prijs voor die opgestapelde stress.”

Voor Bourreau is de mentale tol nog zichtbaarder geworden sinds begin mei, toen in China een tweede covidgolf begon. “We weten nu dat covid voor de meeste mensen niet gevaarlijk is, maar sommige patiënten raken in paniek als ze positief testen”, zegt ze. “Het doet hen terugdenken aan hun quarantaineperiode. We zijn nu zes maanden na het zerocovidbeleid, dus dat valt binnen de definitie van een posttraumatisch stresssyndroom.”

Het Raffles Hospital behandelt vooral expats, die minder last hebben van de politieke taboes rond covid. “Hier in ons ziekenhuis kun je met een psycholoog over je angst voor covid of quarantaine praten, het is toegestaan daaraan terug te denken”, zegt Bourreau. “Maar ik maak me zorgen over de Chinese bevolking: als je niet naar de bron van de stress mag gaan, weet ik niet hoe je een goede behandeling kunt krijgen.”

Sociale spanningen

Als mentale problemen onbehandeld blijven, kan dat tot sociale spanningen leiden. Een arts in een groot ziekenhuis in Peking zegt dat hij een toename van gewonden door vechtpartijen ziet, en in steden in Guangdong moeten keukenmessen sinds vorige week bij verkoop geregistreerd worden, na enkele steekpartijen. Ook schoolpsycholoog Wang ziet leerlingen vaker naar geweld grijpen. “Laatst was er een student die voor het oog van zijn klasgenoten een mes op zijn arm zette, zodat zijn ouders hem zouden ophalen”, zegt ze. “Leerlingen zoeken manieren om thuis onlineles te kunnen blijven volgen.”

Wang voelt zich in haar werk beperkt door alle taboes. “Leerlingen zijn erg rijp, en krijgen online veel informatie. Ze willen graag over sociale kwesties of over depressie praten, maar als de schooldirectie of ouders daarachter komen, kun je in de problemen geraken. De directie herinnert er ons geregeld aan niet over politiek of negatieve onderwerpen te praten. We moeten leerlingen uitleggen hoe ze positief kunnen leren denken, maar zij zijn niet bereid naar zulke platitudes te luisteren.”

De voorbije maanden voelde Wang langzaam haar eigen mentale gezondheid achteruitgaan. “Ik werkte elke dag tot ’s avonds laat, en kon daarna niet slapen. Ik lag in bed te denken aan wat de leerlingen me hadden verteld. Iedere keer als mijn telefoon rinkelde, was ik bang dat het de hoofddocent was om te zeggen dat er een leerling van een gebouw wilde springen. Ik zag elke dag zo veel problemen, en ik voelde me machteloos. Ik had het gevoel dat ik als ik zo zou doorgaan, mijn lichaam eronderdoor zou gaan.”

Wang nam drie weken geleden ontslag op haar school. Ze denkt nu na over een andere carrière, misschien als loopbaanplanner. De psychologie wil ze achter zich laten. “In het begin dacht ik dat ik mensen zou kunnen helpen, en dat dit me voldoening zou geven. Ik ben goed in luisteren, mensen vertrouwen me. Maar nu heb ik het gevoel dat ik als individu niet veel kan doen, en dat ik maar beter kan stoppen met dit werk. In zo’n ziekmakende sociale omgeving kan psychologie het Chinese volk niet redden.”