Orka's "vallen opnieuw schip aan": zijn ze echt boos of volgen ze gewoon hun instinct?

Het moet schrikken geweest zijn voor de crew van het Nederlandse zeilteam JAJO. In volle competitie voor de Ocean Race werd hun schip in de Straat van Gibraltar (tussen Spanje en Marokko, red.) donderdag plots "aangevallen" door orka's. Met z'n drieën beukten de dieren in op de roeren van het vaartuig. "Prachtige beesten, maar we realiseerden ons dat het gevaarlijk was", reageert schipper Jelmer van Beek bij persagentschap Reuters. 

Het zeilschip kon uiteindelijk verder varen richting de finish in Genua, al moest het zijn tweede plaats voorlopig wel inruilen voor een vierde plek. 

Uniek is het verhaal in elk geval niet. Vorige maand nog zonken in dezelfde zeestraat drie schepen na tussenkomst van orka's. Hier en daar valt het woord "trauma". Volgens sommige media begon het allemaal met de "wraakzuchtige" orka Gladis die de rest van de groep oppookte. 

Revenge of the killer whales? Een spannende filmtitel misschien, maar veel te voorbarig vindt Els Vermeulen, zeezoogdierenonderzoeker aan de universiteit van Pretoria in Zuid-Afrika. "Het woord aanvallen is al betwijfelbaar", zegt ze in de Radio 1-podcast Het Uur van de Waarheid. "Het gaat om een negatieve connotatie die wij geven aan gedrag dat we niet begrijpen. Op de beelden zie ik ook niet meteen agressief gedrag, eerder nieuwsgierigheid. Beelden tonen ook aan dat het er niet altijd om gaat die roeren stuk te maken en als het schip stil ligt stoppen ze ook vaak. Misschien zijn ze dus gewoon erg gefascineerd door de beweging ervan."

Volgens Vermeulen tonen de reacties op sociale media vooral aan hoe wij als mensen redeneren. De walvissen en orka's zouden wraak nemen voor de invloed van onze soort op het maritieme leven. We krijgen een lesje moraliteit van een intelligente diersoort. "Het projecteert ons eigen gevoel", zegt Vermeulen. "Als je het objectief als wetenschapper bekijkt, zie je dat dieren gedrag vooral aanleren omdat ze een positief gevolg ervaren. Het is gemakkelijk om dat gedrag te humaniseren, maar eigenlijk volgt het dier gewoon een instinct."

"Als ik een paard bijvoorbeeld elke dag wat wortels kom brengen, dan zal het telkens het de motor van mijn wagen hoort al enthousiast staan te wachten", haalt Vermeulen aan. "Dat enthousiasme, die blijdschap om mij te zien, is een vermenselijkte projectie op het gedrag van dat paard. Het dier associeert het geluid van mijn wagen alleen met die wortels. Paarden hebben trouwens geen prefrontale cortex zoals wij en kunnen daardoor ook niet menselijk redeneren."

Hetzelfde geldt voor expressies. "Het lijkt alsof dolfijnen gelukkige en vrolijke dieren zijn. Hun spieren van de huid en die in het gelaat zijn nochtans niet verbonden. Het lijkt alsof ze altijd lachen, maar een dolfijn kan helemaal geen gelaatsuitdrukking maken", zegt Vermeulen. 

"Of een walvis die naast een toeristenboot uit het water springt. Voor de mensen op die boot lijkt het wel alsof dat dier zich trots laat zien, of het een show opvoert, terwijl dat evengoed een stressreactie kan zijn omdat een schip te dicht bij vaart of het met een sprong zich wil ontdoen van parasieten."

"Dieren hebben voor alle duidelijkheid gevoelens. Ze voelen pijn, kennen angst of zijn agressief", wil Vermeulen verduidelijken. "Maar dat is helemaal anders dan onze menselijke gevoelens. Een puppy die op jouw schoot springt bij je thuiskomst, zal je ongetwijfeld een goed gevoel geven, maar in dat geval gaat het wellicht meer om jouw gevoel dan om dat van de hond."

Dat projecteren is vaak onschuldig, al kunnen dieren er ook nadeel van ondervinden. "Een hond kan bijvoorbeeld helemaal verward geraken als hij op feestdagen wel op de zetel mag zitten, maar op werkdagen niet. Ons menselijk brein relateren aan dierlijk gedrag kan bij beesten voor onduidelijkheid zorgen. Of in het geval van de walvissen en de toeristen:  we denken misschien dat we hen blij maken met een bezoek terwijl het net omgekeerd is."