Rusland-kenner Krielaars: ‘Poetin heeft de opstand van Prigozjin en de verdeeldheid binnen de machtselite aan zichzelf te wijten’

“Als de muiterij van Jevgeni Prigozjin en zijn Wagner-groep iets heeft aangetoond, dan wel dat de machtselite in het Kremlin hopeloos verdeeld is en president Vladimir Poetin in het nauw zit. Prigozjin, die met zijn daad van verzet waarschijnlijk uit eigenbelang handelde omdat hij weigerde zijn huurlingenleger te onderwerpen aan het gezag van het ministerie van Defensie, heeft Poetin daarbij ook nog eens vernederd.”

Gewezen Rusland-correspondent en NRC-journalist Michel Krielaars kijkt sinds afgelopen zaterdag met stijgende verbazing toe hoe Poetins machtssysteem ineens als een kaartenhuis leek in te storten toen bleek dat Prigozjins manschappen tot op tweehonderd kilometer van Moskou konden komen zonder op tegenstand van betekenis te stuiten. “Vooral Poetin moet ontgoocheld zijn geweest toen hij vaststelde met Prigozjin zijn eigen monster van Frankenstein te hebben geschapen”, vertelt hij. “De Wagner-groep gold tenslotte als de informele gevechtsgroep van het Kremlin, opgericht om in binnen- en buitenland het vuile werk op te knappen.”

Hoe dicht stonden we bij een historische omwenteling?

“Dit had de opmaat kunnen zijn voor een nieuwe Russische revolutie, die het huidige regime de nekslag zou geven. Er werd zaterdag al ernstig rekening mee gehouden dat als de Wagner-huurlingen inderdaad de poorten van Moskou zouden bereiken, zij op de steun van eenheden van het reguliere leger konden rekenen.

“Sinds de Russische invasie in Oekraïne van 24 februari 2022 blonken Prigozjins huurlingen, aangevuld met duizenden tuchthuisboeven die niets te verliezen hadden, uit in strijdlust en opofferingsgezindheid. Gaandeweg de oorlog raakten ze daardoor populair bij de gewone soldaten aan het front, die door de legerleiding, slecht uitgerust en gefoerageerd, als kanonnenvoer op de Oekraïense linies werden afgestuurd. Prigozjins kritiek op de strategie van minister van Defensie Sjojgoe en stafchef Gerasimov droeg bij aan die populariteit.”

In jullie bundeling van duizend jaar ooggetuigenverslagen van de Russische geschiedenis zitten verslagen over tsaar Peter de Grote, die opstanden de kop moest indrukken van zijn ‘streltsy’, zijn keizerlijke lijfwacht. Riskeert ook Poetin nog muiterij?

“Zo’n revolutie kan morgen in Rusland opnieuw plaatsvinden, geleid door een andere generaal.

“Het is eigenlijk een raadsel waarom de Russische soldaten niet in opstand komen, want zelfs de generaals zijn grote dieven. Daarom wilden ze niet vechten in Oekraïne want zij wisten in wat voor slechte staat het leger verkeerde. Er staat in ons boek zo’n scène waarbij er een inspectie is van een luchtmachtbasis die voor 1 miljard dollar moest zijn opgeknapt. Dat gebeurde niet want het geld was verdwenen in de zakken van de generaals. Daarna werden er in allerijl wat loodsen geschilderd en een paar supersonische straaljagers aangevlogen, waarna de inspecteurs het voor wat steekpenningen goedkeurden.

“Zo zit die hele samenleving al honderden jaren in elkaar. Daarom vielen bij het begin van het offensief op Kiev zoveel pantserwagens uit. Ze reden nog nooit en het rubber was verschrompeld! De bevoegde generaals waren bezig met villa’s kopen in Toscane.”

Op wie steunt Poetin nu vooral nog?

“Ik denk aan FSB-hoofd Bortnikov en Nikolai Patroesjev, de secretaris van de Russische Veiligheidsraad. Zolang zij er zijn heeft Poetin weinig te vrezen. Prigozjin stond nog te ver van het machtscentrum. Ook tijdens de Russische Revolutie begon de muiterij niet aan het front, waar de tsaar heen ging om zijn gezicht te tonen, maar in Sint-Petersburg bij de ministers en generaals.”

Zie je Nikolai Patroesjev of diens ambitieuze zoon Dmitry, de landbouwminister die getipt wordt als een mogelijke presidentskandidaat, Poetin plots de voet lichten?

“Poetin is tot nu een machtsmakelaar gebleken. Hij gooit heel goed brokken vlees naar de ene en de andere bende. In het Kremlin werken naast haviken ook liberalere technocraten die de economie draaiend houden. Poetin is een meester in onderhandelen tussen deze fracties. Altijd eindigde het in een nulsomsituatie, waarin hij zijn zin krijgt. Hij kan iets wat die anderen niet kunnen. Dit was jarenlang niet alleen de belangrijkste kwaliteit waarmee hij zijn eigen positie maar ook die van zijn naaste vrienden kon bestendigen. Daarom blijven haviken als Patroesjev hem steunen.

“Dit verdeel-en-heersspel keert zich nu voor het eerst tegen hem. Poetin heeft de opstand van Prigozjin en de verdeeldheid binnen de machtselite aan zichzelf te wijten.”

Wat opvalt is de lijdzaamheid van het Russische volk. De Wagner-huurlingen werden in Rostov aan de Don wel toegejuicht door een kleine groep, maar elders was het erg rustig.

“Het is een rode draad doorheen duizend jaar ooggetuigenverslagen die wij verzamelden: telkens als er iets verschrikkelijks gebeurt, staat het Russische volk er totaal passief om heen. ‘Dit volk heeft zijn God nog steeds op aarde’, schreef de Franse aristocraat Astolphe markies de Custine al in 1839 bij een bezoek aan Sint-Petersburg, waar hij zich verbaasde over ‘de onverschilligheid van de inwoners’ voor de brutaliteit van de tsaristische machthebbers (aan dit citaat ontleent de bundel van Krielaars e.a. zijn titel, MR).

“Op 15 april 2014 zag de beroemde Wit-Russische schrijfster Svetlana Alexijevitsj tijdens de Krim-annexatie met even lede ogen de blinde adoratie voor Poetin aan. ‘Orthodoxe publicaties schilderen Poetin in alle ernst af als een heilige!’, schreef ze.

“Poetin speelt daarop in. Hij zag ook hoe de zestiende-eeuwse vorst Iwan de Verschrikkelijke al met een soort SS-achtige inquisitie het land onder de knoet hield. Poetin kopieerde dat model na zijn ‘illegale’ herverkiezing in 2012 toen het volk begon te morren. Toen nog correspondent in Moskou voelde ik dan al aan dat de repressie terug zou keren. Poetin is iemand die voelt dat er aan zijn macht geknabbeld wordt. Bang om deze te verliezen wil hij voorkomen dat zijn volk in opstand komt. Daarom ook mag Oekraïne geen democratie worden. Als hun dat lukt, dan vragen die Russen dat misschien ook.

“De Russische leiders waren in hun geschiedenis daarom altijd bang voor het Westen want wij stelden de rationele vragen. Wij kenden de verlichting en de renaissance. Als de doorsnee-Russen hun leiders plots zouden vragen ‘waarom het volk van God zo moet lijden?’, dan stort het bouwwerk in. Daarom doen Russische leiders zich voor als Gods plaatsvervanger, zoals de tsaar dat was. Poetins hele ideologie valt daar op terug.”

Welke rol speelt religie voor Poetin zelf?

“Dat is maar de vraag. Het gaat hem om de 50 procent godvrezende Russen die ook de oorlog in Oekraïne tegen het Westen steunt en wiens principes met de onze botsen. Als je ons boek leest, zie je toch echt dat je te maken hebt met een zeer wrede, rechteloze staat. Geweld wordt in Rusland als iets heel gewoons ervaren, door de machthebbers én het volk. Er zijn in de Russische geschiedenis natuurlijk wel altijd heel redelijke en verstandige mensen geweest, maar die worden of door de heersers vermoord, zoals Boris Nemtsov, of gevangen, zoals Aleksej Navalny.”

De Russische geschiedenis is er ook een van aanslagen. Denk maar aan de moord op tsaar Alexander II in 1881, de executie van de Romanovs… Verklaart die bloedige voorgeschiedenis Poetins gewelddadige paranoïa?

“Als hij de oorlog in Oekraïne verliest, is het heel goed mogelijk dat hij wordt afgezet of gedood bij een paleisrevolutie. Poetin moet dus wel bang zijn maar blijft een echte KGB’er, een man die ook zijn moeder zou vermoorden als hij daartoe de opdracht krijgt. Hij neemt heel kil zijn beslissingen. Poetin denkt: ik heb nog miljoenen soldaten achter de hand. Die oorlog schiet niet op. Dat tegenoffensief van de Oekraïeners? Een paar kilometertjes vooruitgang. Dit kan nog heel lang gaan duren. Wie de langste adem heeft wint.”

Durft Poetin nu nog over te gaan tot massale mobilisatie?

“Volgens mij durft hij dat niet meer. De jongeren uit Moskou en Sint-Petersburg weten deksels goed wat er in de Oekraïne gebeurt. Daar zal hij geen steun krijgen. Zeker nu je ziet hoe poreus alles wel is. Er waren ook al de droneaanvallen op Russische doelen en de schermutselingen met gewapende ultranationalisten in Belgorod. Een meerderheid van het volk gelooft wel nog de propaganda dat het Westen hier achter zit, maar misschien worden ze door het geweld in hun achtertuin nu wel geprikkeld om verder te kijken dan de staatstelevisie.”

Merk je op de staatstelevisie al een bocht? Margarita Simonyan, hoofdredactrice van Russia Today en een Poetin-vertrouwelinge, liet zich in een programma van de extreme propagandist Vladimir Solovjov onlangs even kritisch uit over de oorlog.

“Enkele weken terug vroeg een politicoloog zich in Solovjovs programma openlijk af waarom ze in Oekraïne onschuldige mensen ombrachten. De volgende dag nam hij het eerste beste vliegtuig naar Turkije. Toch laat men nu af en toe kritiek toe. Solovjov heeft natuurlijk zelf drie à vier villa’s in Toscane, maar krijgt ook nu miljoenen betaald. Misschien beginnen deze mensen aan hun eigen hachje te denken mocht het na een paleisrevolutie tot een soort bijltjesdag komen. Zij willen op hun oude dag ook nog naar het buitenland. De Russische elite luiert eigenlijk het liefst in Italië of New York.”

Moeten wij in het Westen daar niet meer gebruik van maken: ‘Kijk, Poetin klagen we aan, voor jullie is er nog een toekomst’?

“Ik denk dat dat al gebeurt. Er is nog nooit zoveel gelekt in een oorlog als nu. Bedenk dat de oudere hoge Oekraïense officieren van de inlichtingendiensten gewoon op dezelfde school hebben gezeten als hun Russische collega’s van de FSB. Dat waren vriendschapsbanden. Er wordt ook gezegd dat een groot deel van het FSB-middenkader tegen deze oorlog is, omdat het Rusland de afgrond in sleurt. En de CIA heeft natuurlijk via via contacten. Er wordt gesproken. Zoals tijdens WO II ook in Zwitserland en Portugal tussen de Amerikanen en sommige nazi’s discreet werd overlegd, zal dat nu in het grootste geheim ook gebeuren.”

De Russische diplomaat Boris Bondarev liep al naar het Westen over. Onthutsend is zijn relaas in jullie boek ‘hoe de Russische regering gelooft in haar eigen propaganda’. Hoe gevaarlijk is dat, wetend dat Rusland meer dan vijfduizend kernwapens heeft?

“Het blijft angstaanjagend. Een tactisch kernwapen kan men inderdaad snel inzetten, maar er zijn wel forse waarschuwingen geweest van de VS. Nu zie je ook dat de zuidoostelijke delta, waarvan men dacht dat Poetin er een kernwapen zou kunnen inzetten, werd overstroomd door de vernielde dam. Daar durfde hij het toch niet aan. Ik denk dat Poetin berekend is, want hij wil natuurlijk toch nog vijftien jaar mee. Misschien denkt hij er alsnog mee weg te komen. Na het Russische vertrek uit Oekraïne zal er toch een dag onderhandeld moeten worden, ook over herstelbetalingen.”

Wordt Rusland ook verjaagd uit de Krim?

“Ik denk dat het realistisch is dat de Russen uit de Krim worden verjaagd, ja. Oekraïne heeft de voorbije weken bruggen en bevoorradingslijnen naar de Krim opgeblazen. De Kerch-brug bleek eerder al kwetsbaar. Het kan dus. Maar misschien hoeft het niet. Ik zeg altijd: Poetin kon de Krim ook kopen voor 500 miljard. Daarover had hij kunnen onderhandelen voor de annexatie van 2014, en misschien nu nog.”

Maar als hij de Krim militair verliest…

“… is het voor Poetin snel afgelopen. Alleen is zelfs dan zijn propaganda zo goed dat hij er misschien alsnog in slaagt om het te keren in zijn voordeel.”

Pakken de EU, de VS en de NAVO hem nu goed aan?

“Wij proberen net een grote oorlog te vermijden en houden ons aan internationale verdragen, Poetin niet. De NAVO en de EU spelen een heel moeilijk spel erg subtiel. In 1938 hadden we nog het beroemde verraad van Tsjechoslowakije. Frankrijk en Engeland hadden hun veiligheid gegarandeerd maar lieten het land vallen. In 1994 verbonden de nucleaire grootmachten zich ertoe dat Oekraïne zijn kernraketten zou afstaan ‘in ruil voor veiligheidsgaranties’. Het is Rusland dat dit akkoord niet na is gekomen, de andere partners geven deze garanties nu wel.”

Levert een volgende regering Poetin op een dag uit aan Den Haag?

“Dat zal niet snel gebeuren. Ik vraag me wel af of Poetin, net zoals Chroesjtsjov in 1964, niet plots wordt afgezet. Dan kan hij rentenieren met zijn 200 miljard euro en kan hij nog zeggen: als jullie me laten leven krijgen jullie 100 miljard. Zo kan alles morgen afgelopen zijn, het kan ook nog tien jaar duren. In Rusland is alles mogelijk, hoor. Het is een absurd maar fascinerend land.”

Michel Krielaars, Hans Driessen en Eva Peek, Dit volk heeft zijn God op aarde. Ooggetuigen van de Russische geschiedenis, Uitgeverij Pluim Amsterdam / Antwerpen, 368 p., 28,99 euro