Prigozjin is de eerste die heeft gebroken met de regels van het systeem. Reden genoeg voor Poetin om bezorgd te zijn

Woensdag liet hij zich in de zuidelijke provincie Dagestan vastleggen tussen juichende Russen, die door de staatstelevisie werden gepresenteerd als fans van de president. Poetin bewaart normaal gesproken grote afstand tot de bevolking, maar schudde woensdag uitgebreid handen, poseerde voor selfies en kuste een meisje op haar hoofd.

Hij moet de beelden hebben gezien van Jevgeni Prigozjin, die vorig weekend door omstanders werd bejubeld in de door hem ingenomen stad Rostov. Het had iets van een bevrijdingsdag, die uitgelaten sfeer, misschien doordat de mensen voor het eerst in jaren het gevoel kregen dat er verandering mogelijk is.

Die stemming is gevaarlijk voor Poetin. Met de inname van de miljoenenstad en de gewapende opmars richting Moskou liet Prigozjin de Russen zien dat het Poetin-tijdperk niet oneindig is. Bedreigend voor Poetin is ook de populistische ondertoon van Prigozjin die al maanden van leer trekt tegen de corrupte elite. Die slaat kennelijk aan bij veel gewone Russen. Zij ergeren zich aan het feit dat kinderen van de elite vakantie vieren, terwijl hun zoons worden opgeroepen voor dienst aan het front in Oekraïne.

Geen prettiger land

Voor een volksopstand onder leiding van Prigozjin hoeft Poetin echter niet te vrezen. De aanhang van Prigozjin beperkt zich tot radicale delen van de bevolking. Zijn strafblad (Prigozjin zat negen jaar in de gevangenis wegens een reeks gewapende overvallen), de criminelen die de bulk van zijn leger vormden en Wagners executies van deserteurs met mokers geven de meeste Russen weinig hoop dat Rusland onder Prigozjin een prettiger land wordt dan onder Poetin.

Poetin lijkt bezorgder over een nieuwe opstand van binnenuit zijn eigen systeem. Dat drijft niet op loyaliteit van kiezers, maar op de steun van een kleine groep geprivilegieerde zakenlieden en figuren uit het leger en de veiligheidsdiensten. Prigozjin is de eerste die heeft gebroken met de regels van het systeem en kwam er, zeker voor iemand die een gewapende opstand begon, met een wel heel lichte straf van af. Wie wordt de volgende?

Het fiasco met Wagner, een project waarbij Poetin vanaf het begin betrokken was – ook al ontkende hij steeds dat hij er ook maar iets mee te maken had – zal het vertrouwen in hem onder de elite bepaald niet hebben versterkt. Achteraf gezien was het een kolossale blunder van Poetin om toestemming te geven voor een privéleger dat stiekem militaire operaties uitvoerde waaraan het Kremlin zijn vingers niet wilde branden. Daarmee gaf hij het geweldsmonopolie van de staat uit handen. Uiteindelijk keerde het monster zich tegen hem.

Toespraak voor bevelhebbers

Om zijn machtigste vertrouwelingen binnenboord te houden, overlaadde Poetin hen dinsdag met complimenten. “Jullie hebben ons moederland gered van omwentelingen en in feite een burgeroorlog gestopt”, zei Poetin in een absurde toespraak voor de bevelhebbers van het leger en de binnenlandse veiligheidsdiensten. In werkelijkheid konden Prigozjins mannen zonder tegenstand met tanks en al vanuit Oekraïne Rusland binnenrijden, een miljoenenstad innemen en vervolgens richting Moskou oprukken.

Ook “de eenheid”, waarover Poetin het deze week in toespraken had, is een sprookje. Alles wijst erop dat hij zich grote zorgen maakt over de verdeeldheid binnen zijn eigen veiligheidsapparaat. Verscheidene media, waaronder de Financial Times, meldden de aanhouding van Sergej Soerovikin, een machtige generaal die goede banden onderhield met Prigozjin. Rybar, een Russische militaire blogger met ruim een miljoen volgers, spreekt van “een heksenjacht en zuiveringen binnen het binnenlandse militair-politieke veld”.

Prigozjin lijkt het leger inderdaad te hebben verdeeld. Veel officieren bewonderden hem omdat Wagner het afgelopen half jaar als enige een succes wist te boeken: de inname van het stadje Bachmoet. Al moet daarbij worden aangetekend dat Wagner daar ruim een half jaar over deed en enorme verliezen leed.

Bevelhebbers en soldaten hebben zich ook herkend in Prigozjins kritiek op de invasie. De Wagnerbaas legde de vinger op de zere plek door te zeggen dat de legertop “kolossale verliezen” verbergt en dat de “slecht geplande invasie” volledig is vastgelopen. Bovendien wees hij militairen op een nog pijnlijkere waarheid: Oekraïne en de NAVO waren helemaal niet van plan om Rusland aan te vallen, zei Prigozjin. Daarmee heeft hij Poetins rechtvaardiging van de oorlog in twijfel getrokken.

Om te voorkomen dat het door hemzelf geschapen Wagnermonster nog eens de kop opsteekt, heeft Poetin besloten Prigozjin en de huurlingen die weigeren zich bij het reguliere leger aan te sluiten naar Wit-Rusland te verbannen. Poetin gaf deze week toe dat zijn regering het afgelopen jaar bijna één miljard euro in Wagner heeft gestoken, maar na Prigozjins ‘verraad’ gaat de geldkraan dicht.

Tegelijkertijd zijn de autoriteiten begonnen diens aanzienlijke zakenimperium te ontmantelen, waaronder zijn mediabedrijf Patriot, dat ook wel bekendstaat als Prigozjins ‘trollenfabriek’. Het lijkt erop dat Prigozjins ‘muzikanten’ in Rusland definitief zijn uitgespeeld.