EU uit, vluchtelingen weg: AfD radicaliseert en steeds meer Duitsers lusten er pap van

De vroeg-19de-eeuwse hoeve van Hubertus Berges (54), agrarisch ondernemer en vertegenwoordiger van 3.400 medeboeren, staat aan het eind van een onverharde weg, waarboven boomtoppen de zon nauwelijks doorlaten. In de stal hield zijn bejaarde vader vroeger paarden, nu leven er vleermuizen tussen de eikenhouten dwarsbalken. Het leven bewoog altijd met zijn tijd mee, hier op het Nedersaksische platteland, waar zijn familie al vierhonderd jaar huist. Maar de golf van verandering die er nu aankomt, raast voor hem wel heel snel voorwaarts.

De klachten van zijn beroepsgroep (nieuwe regels voor mestgebruik, stikstofbeperkingen, spreiding van varkensstallen) zijn samen te vatten onder één kop: de Energiewende, de ambitieuze Duitse overgang naar een klimaatneutrale economie. Maar ze richten zich vooral op de rücksichtslose manier – in de ogen van critici – waarop de huidige regering de enorme veranderingen doorvoert.

“Ik ken mensen die echt haat voelen voor de Groenen”, zegt Berges, voorzitter van het boerenverbond in de Nedersaksische regio Cloppenburg. “En de regering zien zij steeds meer als zijnde gekaapt door de Groenen – ook wij hebben hier boerenprotesten tegen milieumaatregelen gehad.” Maar de AfD, zegt hij, “dat is bij ons geen thema”.

Dat wordt het wel. De afgelopen weken zien Duitsers uit het democratische midden met ontzetting hoe de extreemrechtse AfD (zie kader) almaar hoger klimt in de landelijke peilingen. De toonaangevende opiniepeiler ARD Deutschlandtrend plaatst de AfD nu op de tweede plaats met 19 procent, hoger dan ooit tevoren en net boven de leidende regeringspartij SPD. Eén op de vijf Duitsers zegt op de partij te gaan stemmen. In de oostelijke deelstaten is de AfD sinds vorig jaar al de grootste, inmiddels met een derde van de stemmen. Zondag 25 juni won de partij voor het eerst een regionale verkiezing in Thüringen, waar de lokale AfD-afdeling nu een district mag besturen.

Maar de nieuwste groeispurt, die de AfD naar recordhoogte heeft geduwd, komt voor een groot deel uit het westen van Duitsland. Uit regio’s zoals deze.

Een vroege indicatie daarvan kwam vorig jaar in Nedersaksen, een landelijke deelstaat vol dorpen, hoeven en weilanden. In de Nedersaksische verkiezingen vorig jaar oktober (Duitse deelstaten hebben grotendeels onafhankelijke regeringen) schoot de AfD plots van 6 naar 11 procent. Dat maakt Nedersaksen geen AfD-bastion, het haalt het niet bij oostelijke staten, maar het is wel een verdubbeling. Er begint wat te schuiven in het westen. En daar wonen 4,5 keer zoveel kiezers als in het oosten.

De AfD presteerde vooral goed in regio’s die altijd ‘diepzwart’ waren, de politieke kleur van de christendemocratische CDU – Merkels partij, tegenwoordig oppositieleider. In regio’s zoals Cloppenburg, een agrarisch en katholiek kiesdistrict in het hart van Nedersaksen, kon de CDU in vervlogen tijden soms op 80 procent van de stemmen rekenen. Maar terwijl de AfD vorig jaar in Cloppenburg bijna verdrievoudigde van 5 naar 13 procent, zakte de CDU met 13 procentpunten naar 45 procent.

Proteststemmen of nieuwe aanhang?

“Ik ben eigenlijk een conservatieve, saaie CDU-man”, zegt gepensioneerd bouwondernemer Christoph Stegemann (67). “Geen extremist. Maar de AfD is nu de enige partij die een politiek voert waarmee ik het eens ben. De CDU steunt sancties tegen Rusland waarmee we onze eigen economie naar de knoppen helpen, steunt wapenleveringen waar ik tegen ben, en voert een klimaatpolitiek die je ‘groen light’ kunt noemen. Ik ben het met de AfD eens op het gebied van klimaat, de euro, Rusland en integratie. Extremisten vind je in elke partij en daar moet ik niks van hebben, maar de media hebben van AfD een soort nazipartij gemaakt.”

En de coronamaatregelen, waartegen de AfD een ware kruistocht heeft gevoerd? “Ja, ik heb veel geld uitgegeven aan advertenties in de krant en zelfs mijn vrachtwagen beplakt met waarschuwingen tegen massavaccinaties. We hadden het moeten doen zoals Zweden: geen maskers, geen lockdown. Ik kan u daar veel informatie over sturen.”

De grote vraag die in Duitsland boven de recordpeilingen van de AfD hangt: zijn dit ‘slechts’ proteststemmen? Verdwijnen die weer, als grote crises bezworen worden? De AfD gedijt immers op crises. De partij bereikte haar eerste piek als anti-immigratiepartij in de nasleep van Merkels vluchtelingenbeleid, het wir schaffen das van 2015. Twee jaar later kwam de AfD met bijna 13 procent van de stemmen voor het eerst in de Bondsdag, het Duitse parlement. Ten tijde van het Nedersaksische AfD-succes in oktober vorig jaar had de ontzetting over Russische moordpartijen in Oekraïne net plaatsgemaakt voor zorgen over gastekorten en energieprijzen.

Het Nedersaksische voorbeeld doet vermoeden dat de AfD-groei niet geheel van voorbijgaande aard is. Er is een half jaar gepasseerd, de gastekorten zijn opgelost, de inflatie daalt. En toch staat de AfD landelijk op recordhoogte. De Oekraïne-oorlog en de Energiewende zijn Duitsland fundamenteel aan het veranderen. Vraag het tegenstanders van de regering, en ze zeggen dat er te snel te veel gebeurt. Vraag het medestanders, en ze zeggen dat de regering vooral in de communicatie fouten maakt en dat juist oppositiepartij CDU/CSU mensen radicaliseert door klimaatmaatregelen schromelijk te overdrijven.

Europese ruk naar rechts

De AfD is intussen verder geradicaliseerd. De meeste oprichters zijn inmiddels vertrokken, en met hen veel gematigdere leden. Björn Höcke, partijvoorzitter in de oostelijke deelstaat Thüringen, is nu de invloedrijkste AfD’er. Höcke foetert in toespraken tegen de gevestigde politieke orde, de media, de rechtbanken, de medische wetenschap, en de westerse progressieve “woke”-politici die volgens hem uit zijn “op de zielen van onze kinderen”. Landen als Rusland hechten volgens Höcke nog belang aan waarden als familie, de natie, en “de innerlijke gezondheid van het volk”.

“Vroeger was de gedachte: als de AfD maar radicaal genoeg wordt, dan gaan kiezers daar wel weer weg”, zegt Albrecht von Lucke, politiek wetenschapper en redacteur van Blätter für deutsche und internationale Politik. “Maar de partij blijft groeien. Het vertrouwen van Duitsers in de gevestigde politiek neemt af.”

De CDU was altijd de partij die Duitsers beloofde dat de dingen zouden blijven zoals ze zijn, maar heeft in die missie overduidelijk gefaald. Eerst met Merkels vluchtelingenbeleid. Daarna met de Oekraïne-oorlog en gascrisis. Nu staat de CDU aan de zijlijn, terwijl een nieuwe regering het land historisch omvormt. De AfD belooft de dingen terug te brengen tot hoe ze ooit waren. De EU uit, vluchtelingen weg, klimaatbeleid terugdraaien, coronamaatregelen afschaffen, Nordstream repareren. Een Duitsland met volop kernenergie en varkensvlees op elk bord. “Deutschland. Aber normal”, was in 2021 de nationale verkiezingsslogan.

Bernd Busemann, gepensioneerd voorzitter van het Nedersaksische parlement en CDU-coryfee, vindt dat zijn partij de huidige AfD-groei niet te veel aangerekend kan worden. Maar toch, zegt hij vanaf zijn boerderij nabij de Nederlandse grens: de CDU is onder zestien jaar Merkel te veel ‘gesociaal-democratiseerd’. Volgens hem moet de partij juist terug naar haar conservatieve rechtse wortels. “Anders gaan kiezers een stap verder.”

Is de groei van de AfD nog terug te draaien? Busemann twijfelt. “Je ziet de afgelopen jaren overal in Europa dat links kleiner wordt en rechts radicaler. Kijk naar Italië, naar Zweden. Ik zie niet in waarom Duitsland dat bespaard zou blijven.”

Overstappers

De CDU staat weliswaar bovenaan de peilingen, maar is ook veel vertrouwen kwijtgeraakt. De ‘politieke competentie’, het percentage kiezers dat een partij als meest regeringsbekwaam ziet, is de afgelopen jaren dramatisch gedaald voor de partij. Dat komt door de coronacrisis en een aantal schandalen daaromtrent, en slechte beslissingen rondom het leiderschap. Begin 2021 scoorde de CDU 41 procent tegenover 5 procent voor de SPD. Inmiddels liggen beide partijen rond de 10 procent. Dat becijferde Forsa, een leidende Duitse opiniepeiler.

Maar de AfD-groei komt niet meer alleen vanuit rechtse kiezers. “De AfD profiteert van het feit dat de huidige (centrumlinkse) regering veel beleidsmaatregelen neemt die het overgrote deel van de bevolking niet wil”, zegt Forsa’s politiek directeur, Peter Matuschek. “Vooral in de energiepolitiek: de sluiting van de kerncentrales, een einde aan nieuwe verbrandingsmotoren vanaf 2035, de nieuwe verwarmingswet (die warmtepompen min of meer verplicht voor nieuwe verwarmingssystemen, red.). Twee derde tot driekwart van de kiezers is tegen deze beslissingen.”

Nieuw is daardoor dat de AfD ook toeloop uit het politieke midden en zelfs links krijgt. “Tot voor kort vormden AfD-kiezers een redelijk homogene groep met een gesloten radicaal-rechts wereldbeeld”, zegt Matuschek. “Tegen de EU, tegen immigratie, voor Poetin, kritisch op klimaatverandering. Maar in de peilingen profiteert de AfD nu van een toenemend aantal mensen dat zegt voor het eerst op de partij te gaan stemmen.

“In dat segment zijn overstappers vanuit de CDU/CSU nog altijd de grootste groep met bijna een kwart, maar dat is minder dan bij de verkiezingen in 2021 en 2017. Overstappers vanuit de huidige drie regeringspartijen zijn bijna verdubbeld, van 19 procent in 2021 en 2017 naar 34 procent in de huidige peilingen. Die groei komt vooral voor rekening van de (sociaal-democratische) SPD en de (progressief-liberale) FDP; uit de Groenen stappen veel minder kiezers over naar de AfD.

“Deze overstappers omschrijven zichzelf op vragenlijsten als minder rechts dan hun voorgangers. De politieke brandmuur (het cordon sanitaire, red.) rondom de AfD gold tot voor kort niet alleen op partijpolitiek maar ook op maatschappelijk niveau: bijna alleen rechts-radicalen stemden AfD. Maar op kiezersniveau begint de muur af te brokkelen. De AfD wordt meer acceptabel.”