Nu Rusland officieel uit het graanakkoord stapt: wat betekent dat voor ons (en de rest van de wereld)?

Op 22 juli 2022 sloten Rusland en Oekraïne, mede dankzij bemiddeling door de Verenigde Naties en Turkije, een graanakkoord. De overeenkomst maakte het mogelijk om de tientallen miljoenen tonnen graan die opgeslagen lagen in de Oekraïense havens, veilig te exporteren. Nu, bijna een jaar later, stapt Rusland uit dat akkoord. 

Dat Rusland het graanakkoord eenzijdig opzegt, komt eigenlijk niet echt als een verrassing. Het Kremlin kondigt al maanden aan dat het de samenwerking met Oekraïne wil stopzetten. Volgens Rusland wordt niet langer aan de voorwaarden van het akkoord voldaan. Gisteren liep het akkoord zoals aangekondigd op zijn einde. Dat was overigens niet de eerste keer. Zowel in november vorig jaar als in maart en april dit jaar gebeurde dat ook al, maar toen werd de overeenkomst steeds verlengd.

Nu zet Rusland er dus wel een punt achter, naar eigen zeggen omdat de veiligheid van de schepen niet langer gegarandeerd kan worden en omdat niet aan de voorwaarden van het akkoord voldaan wordt. Het gaat dan vooral over export van Russisch voedsel en kunstmest. Een onderdeel van het akkoord was dat export mogelijk zou moeten blijven voor Rusland, maar door de westerse sancties wordt dat bemoeilijkt.

Maar het was al langer duidelijk dat Rusland het akkoord liever kwijt dan rijk was. Het land stak dan ook geregeld stokken in de wielen. In het graanakkoord staat dat de verschillende partners (Rusland, Oekraïne, Turkije en de VN) alle inkomende en uitgaande schepen moeten goedkeuren en controleren. Maar sinds 26 juni 2023 heeft Rusland geen enkel schip geregistreerd voor zo'n inspectie, waardoor geen nieuwe schepen richting Oekraïense havens konden varen.

Kiev beschuldigde Moskou ervan de controles van schepen bewust te vertragen. Daardoor is de export van graan met meer dan de helft teruggelopen.

En dan was er gisteren nog eens de Oekraïense aanval op de Krimbrug die Rusland met het geannexeerde schiereiland Krim verbindt. De directe aanleiding voor het stopzetten van het akkoord was dat niet, maar het draagt zeker niet bij aan een goede verstandhouding tussen de twee landen.

Het graanakkoord heeft het afgelopen jaar de export van net geen 33 miljoen ton graan en oliehoudende zaden mogelijk gemaakt. Het was een laatste levenslijn voor de Oekraïense boeren en van onmiskenbaar belang voor landen die sterk afhankelijk zijn van de Oekraïense graanexport. Egypte en Libië, bijvoorbeeld. Twee derde van de graanaanvoer van die landen kwam uit Oekraïne. 

GRAFIEK - Export van graan naar ontwikkelingslanden en ontwikkelde landen: 

Het International Rescue Committee (IRC) noemt de graandeal een levenslijn voor de 76 armste landen van de wereld en de 349 miljoen mensen die honger lijden. 56 procent van de graanexport gaat naar ontwikkelingslanden. 

Slechts een klein deel daarvan, ongeveer 2 procent, werd opgeëist door het Wereldvoedselprogramma van de Verenigde Naties om naar zeven landen in Afrika en Azië te verschepen. Dat ging om speciaal gecharterde boten, die koers moesten zetten naar de landen die het graan het snelst nodig hadden. Bovendien ging het vaak om granen die gebruikt werden als dierenvoeder en niet geschikt waren voor menselijke consumptie.

In totaal werd bijna 44 procent van de exportgoederen verscheept naar ontwikkelde landen. Een groot deel daarvan was bestemd voor de landen van de Europese Unie. Ruim 8 miljoen ton werd het afgelopen jaar naar China verscheept. Dat was goed voor bijna 25 procent van de totale export.

Doordat het graan de Oekraïense havens opnieuw vlot verliet, nam ook de druk op de wereldwijde markt af en daalden de prijzen. Dat kwam ook de ontwikkelingslanden ten goede.

Ondanks de slaagkracht van het akkoord, heeft Rusland nu toch beslist om het stop te zetten. "Omdat het Westen en de Verenigde Naties er niet in slagen om aan de voorwaarden te voldoen", zo klinkt het bij het Kremlin. Maar wat betekent dat nu? Komt onze graanvoorziening in de problemen? En wat met hongerlijdende landen?

"Door het afspringen van het akkoord neemt de onzekerheid op de markt toe", vertelt Xavier Gellynck, landbouw- en voedingseconoom aan de UGent. "Daardoor stijgen de prijzen. Dat hebben we gisteren ook al gezien op de markten van Parijs, die een belangrijke indicator vormen voor de Europese graanmarkt. We zullen die prijsstijging niet meteen in onze portefeuille voelen, maar het kan wel een grote invloed hebben op contracten die in de toekomst afgesloten worden, als er geen nieuw akkoord komt tenminste."

Het stopzetten van het graanakkoord zal naar alle verwachting dus prijsstijgingen veroorzaken voor het graan, maar komen we ook zonder te zitten? "Dat zal niet het geval zijn", gaat Gellynck verder. "Onze markt is geen directe afnemer van Oekraïens graan."

Bovendien heeft ons land ook voorraden aangelegd, die de schommelingen op de markt kunnen opvangen. "Al is het met die voorraden niet erg goed gesteld", duidt Gellynck. "In het zog van de pandemie zijn die voorraden afgebouwd. Tot op vandaag zijn die voorraden nog niet volledig hersteld, dus daar mogen we niet volledig op rekenen."

En ook voor hongerlijdende landen is de situatie penibel. Het International Rescue Committee (IRC) heeft gewaarschuwd voor catastrofale gevolgen voor 's werelds meest voedselonzekere landen als er geen nieuwe overeenkomst gesloten wordt. 

Ja, maar het is niet zeker of dat plan wel zal werken. Oekraïne heeft een fonds opgericht van om en bij de 500 miljoen euro. Dat geld is bedoeld om eventuele schade of kosten te dekken die worden gemaakt door schepen die op de Zwarte Zee varen. Het fonds moet ervoor zorgen dat rederijen Oekraïens graan willen blijven transporteren over de Zwarte Zee.

"Het geld moet dienst doen als een staatsverzekering", zei Mikola Gorbachov, voorzitter van de Oekraïense graanvereniging. "Als Rusland bijvoorbeeld aanvalt, zal de staat gewoon alle kosten dekken." Het blijft echter koffiedik kijken of die belofte voldoende zal blijken. Volgens de Oekraïense president Zelenski zijn veel scheepseigenaren alvast bereid om te blijven varen. 

Een andere optie zijn de Donauhavens. Kleinere havens zijn dat, met beperktere capaciteit, gelegen aan de Donaurivier. Ook via het spoor en de weg verlaten aanzienlijke hoeveelheden graan Oekraïne richting de Europese Unie. Alleen, de export via de EU veroorzaakt wat ophef bij veel lokale Europese boeren. De lokale markt wordt er verzadigd door het Oekraïense graan, waardoor veel boeren hun producten niet meer verkocht krijgen. 

"Van wat ik heb begrepen, staat de deur nog altijd op een kier", vertelt Gellynck. "De Russen willen wat meer uit de brand slepen. Als dat lukt, dan denk ik dat de situatie zich snel zal normaliseren."

Bovendien is een graanakkoord ook erg belangrijk voor Turkije, dat optrad als een belangrijke onderhandelaar bij het sluiten van het akkoord. Turkije is een belangrijke afnemer van het Oekraïense graan. Ook de Turkse president Erdogan heeft dus veel te winnen bij een duurzaam akkoord tussen Rusland en Oekraïne.

En dan zijn er nog de Afrikaanse landen waar de Russische president Poetin op een goed blaadje wil staan. Zeker nu hij, ondanks het internationaal aanhoudingsbevel dat tegen hem werd uitgevaardigd, uitgenodigd is in Zuid-Afrika voor de top van de BRICS-landen (Zuid-Afrika, Brazilië, China, India en Rusland). Ook veel Afrikaanse landen zijn vragende partij voor een duurzaam graanakkoord.