"Post-menopauzale" orka's beschermen hun zonen tegen agressie

De menopauze, zo wordt de periode genoemd waarin een vrouw definitief gestopt is met menstrueren en dus niet langer vruchtbaar is. Het fenomeen stelt wetenschappers voor een raadsel. Waarom zijn vrouwelijke exemplaren van een soort al tientallen jaren voor hun dood niet meer vruchtbaar? De evolutie is gericht op voortplanting en overleving. Wat is - vanuit evolutionair standpunt bekeken - dan het nut van iets als menopauze?

Wat mensen betreft, zijn al verschillende theorieën geopperd. Zoals de "intergenerationele transfer van bronnen": het delen van voedsel en zorg voor de groep. De hulp van grootmoeders bij de opvoeding van de jonge kinderen in de groep vergroot de overlevingskansen van die kinderen, en dus ook de overlevingskansen voor de soort. Het is nuttig als oudere vrouwen niet meer hoeven te zorgen voor eigen kinderen, dus hoeven ze niet meer vruchtbaar te zijn.

Het nut van de menopauze is moeilijk te bestuderen omdat het in de dierenwereld amper voorkomt. Op de mens na is momenteel van slechts vijf diersoorten bekend dat ze iets gelijkaardigs als de menopauze kennen. Een daarvan is de orka. Vrouwelijke orka's die in het wild leven, kunnen tot 90 jaar worden. Gemiddeld leven ze nog 22 jaar nadat ze zelf geen jongen meer kunnen baren.

Ook bij orka's is al onderzocht welk voordeel die menopauze zou kunnen hebben. Daaruit bleek bijvoorbeeld al dat "post-menopauzale" orka's de levensverwachting van hun kinderen en kleinkinderen vergroten door de vis te delen die ze vangen en hen naar visrijke gronden te leiden. Nieuw onderzoek aan de University of Exeter, in het Verenigd Koninkrijk, suggereert dat post-menopauzale orka's ook een bijzondere rol spelen in het sociale leven van hun zoons.

De wetenschappers analyseerden bijna 7.000 foto's van zogenoemde southern resident killer whales, een populatie orka's die in de Stille Oceaan leven, voor de kust van Noord-Amerika. Het is een populatie die al meer dan 50 jaar bestudeerd wordt. De wetenschappers gingen op zoek naar tooth-rake marks, littekens op de huid als gevolg van gevechten. De zuidelijke orka's hebben geen andere natuurlijke vijand dan de mens, dus die littekens kunnen enkel het gevolg zijn van gevechten met andere orka's. En die kunnen zwaar uit de hand lopen.

De onderzoekers combineerden die gegevens met tracking data, satellietgegevens waarmee de verplaatsingen van de dieren worden opgevolgd. Daaruit bleek dat mannetjes veel minder littekens vertoonden wanneer ze samenleefden in een groep met hun moeder die zich niet langer voortplantte. Die mannetjes vertoonden minder signalen van agressief gedrag en minder agressieve aanvaringen.

De aanwezigheid van de moeders lijkt dus een beschermend effect te hebben. Opvallend: dat effect was er alleen maar voor de zonen, en niet voor de dochters, en het was er ook alleen maar wanneer de moeder zichzelf niet meer kon voortplanten. Wanneer ze in de menopauze was, dus.

Het is niet duidelijk op welke manier precies de moeders hun zonen beschermen. Daarover formuleren de wetenschappers wel enkele vermoedens.

"Misschien gebruiken ze hun kennis van andere sociale groepen om hun zonen te leren omgaan met risicovolle interacties", zegt Charli Grimes, hoofdauteur van het onderzoek, aan de Britse krant The Guardian. "Misschien signaleren ze aan hun zoon om het conflict uit de weg te gaan. Of misschien mengen ze zich zélf rechtstreeks in een conflict."

Allemaal veronderstellingen die wetenschappers verder willen onderzoeken. "Het zijn hypotheses, maar we moeten ze onderzoeken door te kijken naar wat er effectief gebeurt onder water als verschillende sociale groepen met elkaar in contact komen", zegt co-auteur Darren Croft aan de BBC. "We hebben al veel geleerd van deze soort, maar we hebben nog altijd veel te leren."

Het onderzoek naar de southern resident killer whales startte tientallen jaren geleden. In het begin wilde men de bedreigingen voor hun voortbestaan onderzoeken, omdat de orka's gegeerd waren voor de vangst en verkoop aan marineparken. Dat jarenlange onderzoek droeg bij aan de uiteindelijke bescherming van de orka's, maar bood ook zeer verfijnde inzichten in het (sociale en andere) gedrag van de dieren.

Zo bracht onderzoek van enkele wetenschappers die ook aan deze studie meewerkten al aan het licht dat de aanwezigheid van grootmoeders in de groep de overlevingskansen van de jongen aanzienlijk vergroot. En eerder dit jaar leerden onderzoekers van de University of Exeter ons dat vrouwelijke orka's die een zoon krijgen, zoveel in die zoon investeren dat hun gezondheid eronder lijdt.

"De gelijkenis met de mens is treffend", zegt Darren Croft aan The Guardian. "Net zoals bij de mens lijkt het erop dat oudere vrouwelijke orka's een cruciale rol spelen in hun sociale groep. Met hun kennis en ervaring over bijvoorbeeld het vinden van voedsel en omgaan met conflicten dragen ze bij tot het succes."