Komt uiterst rechts halve eeuw na einde van Franco-dictatuur opnieuw aan de macht in Spanje?

Spanje trekt vandaag vervroegd naar de stembus. Een dag na de regionale en gemeenteraadsverkiezingen van 28 mei kondigde premier Pedro Sánchez vervroegde verkiezingen aan. Zowel zijn socialistische PSOE als regeringspartner Unidas Podemos (een coalitie van radicaal-linkse partijen) hadden zwaar verloren.

Grote winnaar van die verkiezingen was de rechts-conservatieve Partido Popular (PP). Ook de uiterst rechtse partij Vox deed het goed. Met als resultaat dat Vox stilaan op meer en meer plaatsen kan (mee)besturen.

En dat wordt meteen ook dé inzet van deze parlementsverkiezingen: komt Vox ook nationaal aan de macht? Een gevoelige kwestie, want Spanje worstelt tot op vandaag met het recente verleden: de fascistische Franco-dictatuur (1939-1975) zit er nog vers in het geheugen en verdeelt nog altijd de Spaanse maatschappij.

Vox werd in 2013 opgericht door enkele voormalige leden van de rechtervleugel van de PP. Een van hen, José Antonio Ortega Lara, werd in de jaren 90 een jaar lang gegijzeld door de ETA, de gewapende Baskische afscheidingsbeweging die tegenwoordig als een terreurorganisatie wordt beschouwd. 

Ook de huidige partijleider Santiago Abascal, zelf een Bask, heeft ondervonden waartoe de inmiddels opgedoekte ETA in staat was. Zijn grootvader en vader zaten beiden in de politiek en werden meermaals bedreigd door de ETA. Het verklaart waarom Vox een hevig tegenstander is van separatistische bewegingen, in Baskenland maar zeker ook in Catalonië.

Vox is dus zeer nationalistisch, maar ook antifeministisch, antimoslim en vooral ultrakatholiek. De partij heeft extreme standpunten over de rechten van minderheden, de klimaatverandering en de energietransitie. Vox probeert ook actief de rechten van vrouwen en holebi's terug te draaien.

De eerste verkiezingen, in 2014 en 2016, waren geen succes voor Vox. De partij haalde nationaal en Europees geen enkele zetel. Maar in 2018 was het bij de regionale verkiezingen wel prijs. Vox haalde uit het niets 12 zetels in het regioparlement van Andalusië en kon meteen zijn invloed laten gelden. Er kwam een centrumrechtse minderheidsregering van PP en Ciudadanos, met gedoogsteun van Vox.

Intussen regeert de PP alweer met een absolute meerderheid in Andalusië. Maar sinds maart vorig jaar vormt Vox wel een coalitie met de PP in de regio Castilië en León. De eerste échte machtsdeelname. Bij de meest recente nationale verkiezingen oogstte Vox vooral succes door zich fel te verzetten tegen het Catalaanse separatisme.

Helemaal doorbreken deed Vox nog maar enkele maanden geleden, bij de regionale en gemeenteraadsverkiezingen van 28 mei. In zowat alle grote steden en autonome regio's waar verkiezingen werden gehouden, ging de partij erop vooruit. 

Na Castilië en León bestuurt Vox nu ook samen met de PP in Valencia, een van de rijkste regio's van het land, en in Extremadura. En op de Balearen regeert de PP alleen, maar met gedoogsteun van Vox. In Valencia, de Balearen en ook in Aragón zit Vox bovendien het regioparlement voor. In de drie gevallen gaat het om omstreden politici met extreme standpunten.

Ook op gemeentelijk niveau beukte de uiterst rechtse partij de deuren open. In meer dan honderd Spaanse gemeenten vormden de PP en Vox de voorbije maanden een coalitie. Vox levert zelf een dertigtal burgemeesters.

De meeste peilingen suggereren dat het resultaat van de regionale en gemeenteraadsverkiezingen zich zal herhalen bij deze nationale verkiezingen, in die zin dat de PP de PSOE zal aflossen als grootste partij van het land.

Opvallend: Vox zelf lijkt veeleer zetels te zullen verliezen in vergelijking met de vorige parlementsverkiezingen (het heeft er nu 52 en wordt gepeild op 30 à 40). Vox ligt ver achter op de PP en de PSOE en moet mogelijk ook de radicaal-linkse coalitie Sumar laten voorgaan. Toch is de kans op nationale regeringsdeelname nooit groter geweest. Want als de PP er niet in slaagt om een absolute meerderheid te halen, en daar lijkt het op, zal de conservatieve partij allicht een beroep moeten doen op Vox om een meerderheid te vinden - in de vorm van een coalitie of gedoogsteun.

Toch is ook dat nog niet helemaal zeker. Sommige peilingen wijzen er op dat de PP en Vox ook samen niet aan een meerderheid zouden raken.

Welke regering Spanje krijgt, zal niet alleen afhangen van het resultaat, maar ook van de opstelling van de PP na de verkiezingen. Durft de PP te springen door ook nationaal met Vox een akkoord te sluiten? 

Voor partijleider Alberto Núñez Feijóo - die momenteel de grootste kans maakt om de nieuwe Spaanse premier te worden - is het duidelijk: als de Spanjaarden niet willen dat Vox aan de macht komt, moeten ze de PP een absolute meerderheid bezorgen. Als regiopresident van Galicië won Feijóo vier verkiezingen op rij en slaagde hij erin kiezers aan te trekken van het centrum tot uiterst rechts. Hij hoopt dat nu ook nationaal te doen.

De PP heeft al duidelijk gemaakt dat ze nationaal met Vox zal regeren als dat nodig is. Maar binnen de partij is er ook onvrede over de bestuursakkoorden met Vox op regionaal en gemeentelijk niveau. De eerste beleidsdaden in die regio's en gemeenten doen ook bij verschillende PP-leden de wenkbrauwen fronsen. En ook het nationale verkiezingsprogramma van Vox schrikt af.

De vraag is dus hoe groot het interne verzet bij de PP zal zijn als duidelijk wordt dat uiterst rechts nodig zal zijn om een meerderheid te vormen. Want Vox heeft zich waar het meebestuurt zeker al doen opvallen. Om te beginnen in de regio Castilië en León, waar de partij een kopie van de Hongaarse abortuswet wilde invoeren. De wet is er nog altijd niet, de PP nam er afstand van onder druk van de nationale regering.

Maar ook sinds de verkiezingen van mei haalt Vox geregeld de headlines met omstreden voorstellen en beslissingen. Op verschillende plaatsen werden regenboogvlaggen van officiële gebouwen gehaald. De partij wil daarentegen meer Spaanse vlaggen in het straatbeeld zien, hoe groter hoe liever.

Opvallend is de ideologische strijd tegen alles wat met homoseksualiteit, transseksualiteit, gelijkheid en diversiteit te maken heeft. Vox lijkt bijvoorbeeld met een vergrootglas naar de culturele sector te kijken. Zo werd in een dorp in de noordelijke regio Cantabrië waar de PP en Vox sinds kort samen besturen, de animatiefilm "Lightyear" uit het zomerprogramma gehaald, omdat twee vrouwelijke personages elkaar in de film kussen.

In een gemeente in de regio Madrid mocht een toneelstuk plots niet meer getoond worden in het gemeentehuis. In het stuk, gebaseerd op het boek "Orlando" van Virginia Woolf, komen feminisme en transseksualiteit aan bod. In beide gevallen, film en toneelstuk, ontkent Vox dat het om censuur gaat. Er zouden andere (budgettaire) redenen zijn geweest.

Niet alleen homoseksualiteit en transseksualiteit zijn een doorn in het oog van Vox, ook culturele evenementen waarin het historische geheugen aan bod komt (de discussie over hoe de dictatuur herinnerd moet worden), worden tegengehouden. Vox richt zijn pijlen ook op culturele autonomie. In een gemeente in de regio Valencia zijn Catalaanse tijdschriften voortaan niet meer toegelaten in de plaatselijke bibliotheek. Een maatregel die wel heel erg aan het Franco-regime doet denken.

Een ander opvallend voorstel: in sommige gemeenten wil Vox fietsstroken afschaffen. Uit ideologische overwegingen, omdat ze model staan voor links bestuur.

Veel Spanjaarden, vooral aan de linkerzijde, geloofden niet wat ze zagen en hoorden. En toen moest Vox zijn verkiezingsprogramma nog bekendmaken. Volgens de PSOE is de inhoud van dat programma nog veel erger dan wat naar boven is gekomen uit de regionale en lokale bestuursakkoorden met de PP.

Un programa para lo que importa, heet het. "Een programma voor wat ertoe doet." Grosso modo valt het samen te vatten als een aanval op zowat alle maatregelen en wetten die de voorbije jaren van Spanje een vooruitstrevend land hebben gemaakt. Of zoals Vox het zelf stelt: alle wetten die de regering-Sánchez goedgekeurd of behouden heeft en die "de confrontatie en de verdeling tussen Spanjaarden aanmoedigen", moeten worden afgeschaft.

Een spandoek dat onlangs in het Madrileense straatbeeld verscheen, liet weinig aan de verbeelding over. Een hand gooit verschillende symbolen in de vuilnisbak. Allemaal zaken waartegen Vox zich verzet, zoals holebirechten, krakers, feminisme, klimaatmaatregelen en de Catalaanse onafhankelijkheidsstrijd. Boven de hand staat de slogan: "Beslis wat ertoe doet". Lang heeft het spandoek er niet gehangen, maar de boodschap was duidelijk.

Vox richt zijn pijlen ook op het onderwijs en wil meer bepaald de "ideologische indoctrinatie in scholen en universiteiten" een halt toeroepen. En daarom wil de partij een soort "ouderlijk veto" invoeren. Ouders moeten meer te zeggen hebben over de seksuele opvoeding op school. Zijn ze het niet eens met wat hun kinderen voorgeschoteld krijgen, dan moeten ze zich daartegen kunnen verzetten.

In zijn strijd tegen regionalisering en separatisme wil Vox alle pro-onafhankelijkheidspartijen buiten de wet stellen, net als verenigingen en organisaties die de "territoriale eenheid" van het land willen vernietigen. Ook de regionale politiemachten, zoals de Mossos in Catalonië en de Ertzaintza in Baskenland, moeten worden afgeschaft. Bevoegdheden als onderwijs, gezondheid, veiligheid en justitie wil Vox terughalen naar het nationale niveau.

Op economisch vlak positioneert de partij zich als neoliberaal. De voorstellen in het programma komen vooral de hoogste inkomens en de grote vermogens ten goede. Zo plant Vox een belastingverlaging voor de rijksten, maar ook voor grote gezinnen. "Groene belastingen", door Vox "ideologische belastingen" genoemd, gaan op de schop en ook subsidies voor bijvoorbeeld ngo's zouden worden afgebouwd.

En dan is er nog migratie. Om te voorkomen dat migranten en vluchtelingen illegaal de Middellandse Zee oversteken in boten en aan de Spaanse kust aanmeren, moet er een zeeblokkade komen.

Of ze (een deel van) dat programma ook zullen kunnen uitvoeren, zal nu moeten blijken. Voor Vox lijkt gedoogsteun op nationaal niveau in elk geval geen optie meer. De partij wil niets minder dan in de coalitie opgenomen worden en lijkt haar vel duur te zullen verkopen.

Maar rechts en uiterst rechts mogen zeker niet op hun lauweren rusten. Er zijn nog andere scenario's. Mochten de PP en Vox er niet in slagen om samen een meerderheid te halen, dan zal de PP vooral naar de PSOE moeten kijken. Voor een "grote coalitie", zoals er bijvoorbeeld in Duitsland een is geweest, is het in Spanje allicht nog te vroeg, maar een minderheidsregering van PP zou wel mogelijk zijn. Maar dan zou de PSOE zich moeten onthouden tijdens de vertrouwensstemming, de investidura, waarbij een kandidaat-premier het vertrouwen van het parlement vraagt als die zicht heeft op een (minderheids-)regering.

Het lijkt weinig waarschijnlijk dat de PSOE daar zin in zal hebben. Een meer voor de hand liggend scenario is dat Pedro Sánchez dan zelf opnieuw een linkse regering op de been probeert te brengen, als het resultaat dat toelaat tenminste. Allicht zal dat dan opnieuw met de steun van kleine linkse, nationalistische partijen in Baskenland en Catalonië moeten zijn. Om daarin te kunnen slagen, wordt niet alleen het resultaat van de PSOE bepalend, maar zeker ook dat van Sumar ("Samenvoegen"), de nieuwe radicaal-linkse formatie van rijzende ster Yolanda Díaz (momenteel minister voor Unidas Podemos).

Voor de linkse partijen lijken de verkiezingen op het eerste gezicht op een nederlaag te zullen uitdraaien. Vooral voor de PSOE dan, want die moet de koppositie allicht afstaan aan de PP. Regeringspartner Unidas Podemos, bij de regionale en lokale verkiezingen zwaar afgestraft, heeft zich intussen aangesloten bij Sumar. Dat cirkelt rond het resultaat van Unidas Podemos bij de vorige parlementsverkiezingen.

Opvallend is dat uiterst rechts in Spanje steeds populairder wordt bij jongere kiezers, veel meer dan uiterst links. Het is dan ook geen toeval dat de linkse partijen tijdens de campagne heel wat maatregelen voorstelden die op een jong kiespubliek gericht zijn.

Maar Sánchez hoopt toch vooral dat veel "gematigde kiezers" die tijdens de regionale verkiezingen op de PP hebben gestemd, maar zich niet kunnen vinden in de bestuursakkoorden met Vox, bij de nationale verkiezingen voor zijn partij zullen stemmen - al dan niet met lichte tegenzin. De PSOE liet tijdens de campagne in elk geval geen kans voorbijgaan om op het "gevaar" van de terugkeer van uiterst rechts in de nationale regering te wijzen.

Krijgt noch de PP noch de PSOE een meerderheid of een minderheidsregering op de been, dan is de enige uitweg nieuwe verkiezingen. Een scenario dat zeker niet uit te sluiten valt.

Tot slot, mocht Vox in Spanje aan de macht komen, dan heeft dat uiteraard niet alleen belang voor Spanje zelf, maar zeker ook voor de Europese politiek. Spanje zou zich dan aansluiten bij een reeks andere Europese landen waar uiterst rechts in de regering zit of die steunt: Hongarije, Polen, Italië, Finland en Zweden.

Uiterst rechts droomt ervan om de EU "van binnenuit" te veranderen (in plaats van er uit te stappen). Met Spanje als nieuwste "lid" van de club zou de invloed van uiterst rechts op de Europese politiek alleen maar groter worden. De Italiaanse premier Giorgia Meloni hintte daar ook op. Anderhalve week geleden dook ze op in een video van Vox. "Het is belangrijk dat er een conservatief, patriottisch alternatief opgericht wordt", was haar boodschap. "Het uur van de patriotten is aangebroken."

Spanje is overigens nog tot het einde van het jaar voorzitter van de Europese Unie. Volgend jaar zijn er ook Europese verkiezingen. Uiterst rechts staat in de peilingen op winst. Er wordt verwacht dat onder meer het Rassemblement National in Frankrijk en Alternative für Deutschland in Duitsland de traditionele partijen wel eens een ferme tik zouden kunnen verkopen, twee landen met heel wat zetels in het Europees Parlement. En ook dan zal het resultaat van Vox niet alleen in Spanje, maar ook ver daarbuiten, van nabij worden gevolgd.

Beluister de radioreportages van onze ploeg in Spanje: