Extreme temperaturen duwen ouderen in isolement. ‘Zonder de sociaal werker zou ik verloren zijn’

Een licht, warm briesje blaast door Donata Grillo’s grijze haar. Ze overleefde kanker, heeft een pacemaker en kampt met ernstige gezichtsproblemen. De 75-jarige vrouw zit naast haar balkon met een vochtige spons op haar schoot. Dat is al wat ze heeft om het hoofd koel te houden terwijl de temperatuur in haar geboortestad Rome tot bijna 41 graden stijgt. Ze heeft geen airconditioning of ventilatoren, of zelfs maar een werkende koelkast; ze woont in een tweekamerappartement in een volkshuisvestingscomplex aan de rand van de stad, naast een ziekenhuis en een snelweg.

“Het voelt alsof je de hele dag over een pot kokende pasta staat gebogen”, zegt Grillo. Een bezoek van een maatschappelijk werker is zowat het enige menselijke contact dat ze in dagen heeft gehad; de hitte houdt haar binnen. “Ga nergens heen, het is te warm en gevaarlijk voor je”, zegt Carlotta Antonelli (28) haar tijdens haar ronde. Ze werkt voor de rooms-katholieke liefdadigheidsinstelling Caritas.

De opeenvolgende hittegolven die Italië en de rest van Zuid-Europa de afgelopen week hebben geteisterd, hebben degenen die het zich kunnen veroorloven gedwongen om beschutting te zoeken in huizen en kantoren met airconditioning of in een toevluchtsoord aan zee. Maar voor veel senioren is hitte de nieuwe covid geworden. De verzengende temperaturen hebben zich over het continent verspreid als een nieuwe plaag. Die versterkt het isolement van veel ouderen en de bedreigingen voor hun gezondheid en dwingt regeringen en sociale diensten ertoe om buitengewone maatregelen te nemen om hen te beschermen.

“Tegenwoordig zijn ze nog eenzamer”, zegt Antonelli terwijl ze met haar auto door twee grote buitenwijken rijdt waar haar liefdadigheidsinstelling regelmatig tientallen bewoners helpt. Ze bezoekt Grillo één keer per week om haar te helpen met klusjes, medische afspraken en juridische problemen.

Waarschuwingssysteem

Nu de temperaturen stijgen, is de bedreiging voor de ouderen in Europa alomtegenwoordig. Zuid-Europese landen stellen nu zoals andere, noordelijker gelegen landen - waaronder België - hitteplannen op. Veel daarvan zijn gericht op de bescherming van ouderen.

In Italië vormt de extreme hitte in combinatie met de meest dominante demografische trend in het land, namelijk de vergrijzende bevolking, een bijzonder acute crisis. Ongeveer 24 procent van de Italianen is ouder dan 65, waarmee Italië het oudste land van Europa is. 4 miljoen van die mensen wonen alleen.

Vorig jaar werd Italië langer blootgesteld aan extreme temperaturen dan de meeste andere Europese landen; er waren drie grote hittegolven. Bijna 30 procent van de geschatte 61.000 mensen die afgelopen zomer in Europa stierven aan extreme hitte waren Italianen. De leeftijd was daarbij een belangrijke factor; er zijn op dit ogenblik zo’n 4,5 miljoen Italianen ouder dan 80, bijna het dubbele van 20 jaar geleden. “Oudere mensen met bestaande aandoeningen zijn kwetsbaarder”, aldus Andrea Ungar, de voorzitter van de Italiaanse Vereniging voor Gerontologie en Geriatrie. “Maar armoede en isolement spelen ook een cruciale rol.”

Europa’s heetste zomer ooit, in 2003, kostte volgens sommige schattingen meer dan 70.000 mensen het leven en sindsdien is de Italiaanse bevolking alleen maar ouder geworden. Het land heeft moeite gehad om zich aan te passen. “Al voor 2003 was het warm in Italië, en we hadden al een grote populatie ouderen, maar nog niet zoals nu”, zegt Francesca De Donato, die onderzoek doet op het gebied van volksgezondheid. Haar afdeling verzamelt meteorologische en demografische gegevens uit het hele land om de dagelijkse bulletins uit te geven voor hittegerelateerde gezondheidswaarschuwingen. “Het aantal mensen dat risico loopt, is hier voortdurend toegenomen”, merkt ze op.

Na 2003 werd Italië een van de eerste landen in Europa met een nationaal plan om de gevolgen van extreme hitte te beperken, gebaseerd op de richtlijnen van de Wereldgezondheidsorganisatie. De maatregelen omvatten een waarschuwingssysteem om mensen erop te wijzen dat ze hun gedrag moeten aanpassen om hun gezondheid te beschermen. De autoriteiten hebben er onlangs bij ziekenhuizen en huisartsen op aangedrongen om speciale aandacht te besteden aan de meest kwetsbare mensen en er is een gratis telefoonnummer ingesteld waar mensen naar kunnen bellen voor advies of hulp bij problemen die met de hitte te maken hebben.

Dagen zoals afgelopen woensdag, toen de hittegolf zijn hoogtepunt bereikte, zijn rood gemarkeerd op het dagelijkse bulletin dat het Italiaanse ministerie van Volksgezondheid uitgeeft om de bewoners te waarschuwen. Televisiekanalen zenden regelmatig de richtlijnen van het ministerie uit, waarin mensen wordt geadviseerd binnen te blijven tijdens de warmste uren, lichte kleren en zonnebrandcrème te dragen, veel water te drinken, vers fruit te eten, koffie en alcoholische dranken te vermijden, en vooral voorzichtig te zijn als ze naar buiten gaan.

‘Plan canicule’

Frankrijk, dat deze zomer grotendeels gespaard is gebleven van hittegolven, heft een hittebelasting om programma’s te financieren om de meest kwetsbare mensen te beschermen. Daarin kaderen bijvoorbeeld regelmatige telefonische controles en persoonlijke bezoeken tijdens hittegolven. Frankrijk heeft ook een hitte-alarmsysteem, of ‘plan canicule’, dat opeenvolgende regeringen sinds 2003 elke zomer hebben geactiveerd.

De heetste zomer ooit heeft in Frankrijk aan 15.000 mensen het leven gekost, de meesten van hen ouderen die alleen woonden in stadsappartementen of bejaardentehuizen zonder airconditioning. Afgelopen zomer, toen opeenvolgende hittegolven het land teisterden, stierven meer dan 2.800 Fransen. Daarvan was volgens de Franse volksgezondheidsdienst 80 procent ouder dan 75 jaar.

Terwijl de stijgende temperaturen noordwaarts kruipen naar landen die er minder aan gewend zijn, heeft België een hitteplan in drie stappen opgesteld, gebaseerd op een regelmatige controle van de temperatuur en de ozonniveaus. In Brussel kunnen senioren en mensen die zich geïsoleerd of kwetsbaar voelen zich telefonisch aanmelden bij de gemeentelijke autoriteiten, die hen regelmatig controleren zodra de temperatuur boven de 29 graden stijgt. De maatschappelijk werkers delen water uit en controleren de leefomstandigheden. En toch steeg het sterftecijfer in België tijdens de warmste zomermaanden tot 5,7 procent, het hoogste cijfer in 20 jaar.

In Griekenland zijn de archeologische vindplaatsen zondag tussen 12.00 en 17.30 uur gesloten; de temperatuur in Athene zal dan naar verwachting de 44 graden bereiken. Het ministerie van Burgerbescherming heeft gezegd dat alle overheidsdiensten “in verhoogde staat van paraatheid verkeren om het hoofd te bieden aan de gevolgen van hoge temperaturen”.

Het belangrijkste advies van de autoriteiten is daar, net als elders, eenvoudig: blijf thuis. Dit legt echter een bijzondere verantwoordelijkheid bij overheden en maatschappelijk werkers om ervoor te zorgen dat isolement op zich geen gevaar wordt. In Rome, bijvoorbeeld, controleert een team van regionale gezondheidswerkers via telefoontjes de meest kwetsbare mensen, meestal ouderen en zieken, op dagen die oranje of rood zijn gemarkeerd voor de ergste hitte.

De pandemie heeft in Italië bovendien een aantal inzichten en good practices opgeleverd, zoals bezoeken en behandelingen van mensen aan huis, zo stellen gezondheidsfunctionarissen. Een wet uit 2022, aangenomen door de regering van de voormalige premier Mario Draghi, dringt aan op betere coördinatie tussen gezondheidsdiensten en telegeneeskunde. Italiaanse gezondheidsautoriteiten werken aan een algemeen digitaal platform met bijgewerkte patiënteninformatie waar bezoekende verpleegkundigen, artsen, hulpdiensten en ziekenhuizen toegang toe hebben.

“Covid heeft de mentaliteit binnen sommige diensten veranderd en dat heeft veel geholpen”, zegt Andrea Barbara, een ambtenaar in de gezondheidszorg die toezicht houdt op de diensten voor ongeveer 1 miljoen inwoners in Rome. “We doen meer aan telegeneeskunde, we verplaatsen steeds vaker apparatuur en niet de patiënten, maar dat kost tijd.”

Sociaal werkers

Zelfs voor mensen die geen medische bijstand nodig hebben, blijft hulp cruciaal, en voor veel kwetsbare mensen zijn verenigingen zoals Caritas nog steeds de meest betrouwbare wekelijkse hulp. Sociaal werker Antonelli draagt twee kratten met licht bruisend water twee trappen op voor Francesca Azzarita. De 91-jarige vrouw woont alleen en heeft niets om zich mee te verkoelen behalve een stuk karton dat ze als waaier gebruikt. “Carlotta, wanneer je niet komt, heb ik het gevoel dat ik verloren ben”, zegt Azzarita met een stevig Napolitaans accent dat ze nooit is kwijtgeraakt, hoewel ze al bijna 50 jaar in Rome woont.

Azzarita was een klein meisje toen de Tweede Wereldoorlog uitbrak. Ze heeft nooit leren lezen en schrijven en heeft haar hele leven gewerkt, eerst op het platteland rond Napels en later als schoonmaakster in Rome. Ze verhuisde naar de hoofdstad nadat ze van haar man was gescheiden. Nu begint haar ochtend met koffie en een pijnstiller voor haar pijnlijke benen. Ze kookt meestal alleen voor zichzelf, maar tegenwoordig zet ze het fornuis niet aan omdat het te warm is en ze verlaat haar huis zelden, vooral nadat ze vorige week op de stoep ten val kwam.

“De temperaturen zijn veranderd sinds ik een kind was”, vertelt ze. “Ik hoef niet naar de tv te kijken om te weten dat de regen vroeger normaal was en de zon normaal, en nu niet meer.” Ze werpt een blik op Antonelli, die nog steeds staat uit te hijgen van haar beklimming. “Hoe zou ik het doen zonder haar hulp?”

_{© The New York Times}