‘Geen enkel kankertype nam de voorbije decennia zoveel toe als huidkanker’: waarom alleen zonnecrème smeren niet helpt

“‘Jij, huidkanker?’ Mensen die mij kennen waren stomverbaasd”, herinnert Carine Paulus (61) zich. “Ik ben nooit echt een zonneklopper geweest en was een van de enigen in het gezelschap die zich altijd goed insmeerde. Maar ik heb wel altijd onbeschermd buiten gespeeld.” Zes jaar geleden begon een moedervlek bij Paulus van vorm te veranderen. Melanoom, luidde het verdict. De tumor bevond zich nog in een vroeg stadium en kon gelukkig chirurgisch worden verwijderd.

“Mooie vrouwen lopen nooit in de schaduw.” Sinds haar diagnose slaat Paulus de ongevraagde raad van Willy Sommers wijselijk in de wind. “Mensen gaan veel te roekeloos met de zon om”, vindt ze. “Terwijl anderen ‘s middags in de volle zon op het terras gaan zitten, zoek ik een plekje in de schaduw.”

“Mensen worden niet graag op de gevaren van de zon gewezen”, merkt Paulus. “Het is zoals met roken: ze weten wel dat het niet gezond is, maar doen het toch, omdat ze denken dat het hen niet zal overkomen.”

De kans dat u voor uw 75ste de diagnose huidkanker krijgt, is ongeveer één op vijf. In 2021, de meest recente cijfers waarover Stichting Kankerregister beschikt, was dat voor 49.065 mensen het geval. Die vlag dekt wel een uiteenlopende lading. Zogenoemde basocellulaire carcinomen (35.124 diagnoses) en spinocellulaire carcinomen (9.656) komen het vaakst voor, maar zijn zelden levensbedreigend. Melanoom is dat wel, en is goed voor ongeveer acht procent van het aantal huidkankers, of 3.985 gevallen in 2021.

“Geen enkel kankertype nam de voorbije decennia zoveel toe als huidkanker”, zegt dermatoloog Lieve Brochez (UZGent). “En dat zal nog een tijd zo blijven. Volgens de projecties op basis van de huidige trend zal het aantal diagnoses in 2030 bijna 70 procent hoger liggen dan in 2020.”

Dat het aantal diagnoses toeneemt, is voor een stuk te wijten aan bevolkingsgroei en vergrijzing. Er kwamen tussen 2004 en 2021 ruim een miljoen mensen in België bij. En hoe ouder mensen worden, hoe groter de kans dat ze (huid)kanker krijgen. “Maar zelfs wanneer je daarvoor corrigeert, is het risico op melanoom in die periode met zo’n 5 procent per jaar toegenomen”, zegt Bart Van Gool (Stichting Kankerregister).

Generatie-effect

Voor een verklaring moeten we terug in de tijd. “We zien een generatie-effect: de generaties geboren vóór de jaren 1980 krijgen nu huidkanker”, zegt Brochez. “Pas toen verschenen de eerste studies die een verband tussen blootstelling aan UV-straling en huidkanker legden, en raakte bescherming meer ingeburgerd.”

De UV-A en UV-B straling in het zonlicht beschadigt het DNA, en kan zo kanker doen ontstaan. Terwijl voor spinocellulair carcinoom de opgestapelde blootstelling aan de zon de belangrijkste risicofactor is, ongeacht of je daarbij bent verbrand, is zowel voor basaalcelcarcinoom als melanoom zonnebrand de belangrijkste boosdoener.

“Verbranden is altijd slecht, maar vooral tijdens de kinderjaren”, zegt Brochez. Amerikaanse onderzoekers vonden dat vijf keer zwaar verbranden tussen je 15de en 20ste het risico op melanoom met ongeveer tachtig procent doet toenemen.

“Toen mijn man en ik in 1980 op reis gingen naar Griekenland, kreeg ik van de dermatoloog het advies om als voorbereiding wat onder de zonnebank te gaan liggen”, vertelt Denise Serré (77). “Om maar te zeggen: we komen van ver.”

Serré kreeg in 2002 én in 2012 melanoom. Om anderen op de gevaren van de zon te wijzen, zet ze zich nu in voor Melanoompunt, een organisatie die niet alleen patiënten informeert maar ook wil sensibiliseren. Ook zij moet niet lang nadenken over de oorzaak. “We woonden ‘op de buiten’ en speelden als kind hele dagen buiten. Ik heb een bleke huid en rood haar, en ben vaak roodverbrand thuisgekomen. Ik heb ook altijd veel gewandeld en gefietst zonder goede bescherming. Niet zo erg als liggen bakken dacht ik, maar het is natuurlijk dezelfde zon.”

Het risico op melanoom neemt toe met de leeftijd. Tegelijk is het een kankertype dat relatief vaak voorkomt bij jongvolwassenen. Bij vrouwen tussen 15 en 29 is het zelfs de meest voorkomende kanker. Charlotte De Busser (34) kreeg de diagnose in november vorig jaar, nadat de huid rond een pigmentvlekje onder haar oog paars verkleurde. “Ik heb geen bleke huid en heb niet veel gezonnebaad”, zegt De Busser. “Zeker op mijn leeftijd dacht ik in eerste instantie niet aan huidkanker, maar aan een reactie op een muggen- of spinnenbeet.”

De tumor is inmiddels chirurgisch verwijderd. De fysieke littekens zullen hopelijk nog met plastische chirurgie kunnen worden weggewerkt, maar De Busser is ook psychisch getekend. “De zon is nu mijn grootste vijand”, zegt ze. “Dat is mentaal erg zwaar, want het is niet altijd eenvoudig om de zon te mijden. Buiten komen wordt een strijd.”

Betere behandeling

In 2021 overleden 445 mensen aan huidkanker. “Positief is dat ondanks een hoger risico op de diagnose huidkanker, de sterftecijfers stabiel gebleven zijn”, zegt Van Gool. Dat is te wijten aan steeds betere behandelingen en snellere diagnose.

Een melanoom begint oppervlakkig, wanneer pigmentcellen zich ongecontroleerd gaan vermenigvuldigen. Het wordt geleidelijk dikker, groeit dieper de huid in en kan zich vervolgens uitzaaien naar de lymfeklieren en andere organen. Het aandeel melanomen dat in een vroeg stadium wordt gedetecteerd, neemt toe. “En een vroege detectie verhoogt de overlevingskansen aanzienlijk”, zegt Bart Neyns, diensthoofd Medische Oncologie aan het UZ Brussel. “In het vroegste stadium overleven bijna alle patiënten.”

Dat is helaas niet het geval bij uitgezaaid melanoom. Dan is de overlevingskans ongeveer één op vier. Vroeger was dat ongeveer één op tien. Artsen boeken vooral succes met immuuntherapie en medicijnen die gericht zijn op kankercellen met specifieke mutaties. Wanneer het melanoom en eventuele uitzaaiingen in de lymfeklieren chirurgisch kunnen worden verwijderd, kunnen die de kans te hervallen met de helft reduceren. “Tegen melanoom werkte vroeger vrijwel niets”, zegt Neyns. “Maar we zijn nu steeds beter in staat de kanker te genezen.”

Er vroeg bij zijn is dus de boodschap. Screenen op huidkanker is niet aan de orde, omdat de baten daarvan niet duidelijk groter zijn dan de kosten. Maar wie een hoger risico loopt omdat hij een gevoelige huid en veel pigmentvlekken heeft, houdt die beter in de gaten. “Vlekjes die van vorm veranderen, er helemaal anders uitzien dan de andere of makkelijk beginnen te bloeden laat u beter nakijken”, zegt dermatoloog Thomas Maselis, oprichter van Euromelanoma, een netwerk van dermatologen dat zich inzet voor huidkankerpreventie.

Volgens een recent onderzoek door Euromelanoma valt daar nog veel winst te boeken. Slechts 16 procent van de Belgen weet waarop te letten. Bij jongeren is dat slechts 11 procent. En een vijfde van de 16- tot 26 jarigen geeft aan niks met verdachte vlekjes te doen.

Er zijn tegenwoordig ook apps die claimen verdachte vlekjes te identificeren. Brochez adviseert om daar terughoudend mee te zijn. “Hoe vaak maakt zo’n app mensen nodeloos ongerust? En hoe vaak zien ze een melanoom onterecht als onschuldig? Dat is zelden grondig onderzocht.”

Verbranden tijdens kindertijd

En zeggen dat het allemaal de schuld is van Coco Chanel, althans volgens de populaire geschiedschrijving. In 1923 zette het Franse mode-icoon voet aan wal in Cannes, goed doorbakken na een tocht op een jacht. Een precedent dat dankzij de aanwezige fotografen niet onopgemerkt bleef. “Ik denk dat ze toen het zonnebaden heeft uitgevonden”, zou haar vriend prins Jean-Louis de Faucigny-Lucigne daar later over hebben gezegd.

Feit is dat de perceptie rond zonnebaden en bruinen rond die periode grondig veranderde. Eeuwenlang was het een statussymbool om er bleek als een asperge bij te lopen, om je te onderscheiden van het in de zon ploeterende plebs. Tot die werkende klasse als gevolg van industriële revolutie steeds meer tijd binnen doorbracht.

Begin 20ste eeuw ontdekken wetenschappers ook de weldaden van zonlicht, zoals het belang voor vitamine D synthese en botontwikkeling. In 1903 krijgt de Deense arts Niels Finsen de Nobelprijs voor zijn behandeling van tuberculose met UV-licht. Zo komt de zon in een positief daglicht te staan. Eind jaren 20 wijden modebladen zoals Vogue geregeld uitgebreide artikels aan hoe te bruinen en stijlvol de gebronsde huid te etaleren.

De opkomst van de zonnebank maakte het mogelijk jezelf de klok rond te roosteren. “Wetenschappers gingen er toen nog vanuit dat enkel de UV-B straling van de zon schadelijk was, en de UV-A straling van zonnebanken niet”, zegt Maselis. “Inmiddels weten we dat beide even gevaarlijk zijn.”

Na jarenlange campagnes en berichtgeving over de risico’s van te veel zon, komen er stilaan barsten in het beeld van bruin als schoonheidsideaal. En toch. “Op het doopfeest voor onze dochter hadden we voor iedereen zonnecrème voorzien”, zegt De Busser. “Maar die is amper gebruikt. Mensen smeren zich niet graag in. Sommige vrienden doen het enkel als ze bij mij zijn.”

Zonnecrème houdt de schadelijke UV-stralen tegen en verkleint zo het risico op zonnebrand, DNA-schade en kanker. Dat is de theorie. Maar in de praktijk laat het onderzoek naar de effectiviteit van zonnecrème een gemengd beeld zien. Volgens verschillende studies vermindert zonnecrème het risico op melanoom met minder dan 20 procent. Sommige onderzoeken vinden helemaal geen effect, of zelfs dat mensen die vaker smeren, net meer huidkanker krijgen. Hoe kan dat?

Een belangrijke verklaring is vermoedelijk dat we in de praktijk veel zuiniger smeren dan aanbevolen - volgens sommige studies wel tot de helft minder - en dat te weinig herhalen. Wie geregeld smeert heeft mogelijk ook een gevoeliger huidtype, en dus sowieso al een hoger risico op huidkanker. En tot slot: wie vaak smeert gaat de zon mogelijk vaker opzoeken.

Het gangbare advies luidt: weren, kleren, smeren. Vermijd felle zon, bescherm jezelf met kledij en dan pas met zonnecrème. “We misbruiken zonnecrème”, zegt Brochez. “Die dient om je te beschermen wanneer dat niet op een andere manier kan. Niet om extra lang in de zon te gaan zitten om te bruinen.”

Maselis raadt de app Sunsmart als hulpmiddel aan. Die laat op basis van uw locatie zien wat de UV-index is, een maat voor de intenstiteit van de zon. “Vanaf UV-index 3 is het beter de huid te beschermen. Vanaf 7 voorkom je blootstelling best zoveel mogelijk.”

Als u smeert, kies dan voor een zonnecrème die een hoge bescherming biedt, met factor 30 à 50, adviseert Brochez, en herhaal dat om de twee uur. De prijs maakt niet uit. “Dure crèmes zijn niet bewezen beter”, zegt Brochez. “Wanneer een dure crème ertoe leidt dat u extra zuinig smeert, is het zeker beter om voor een goedkoper merk te opteren.”

Het allerslechtst is natuurlijk om met uw melkwitte kantoorvel tijdens de vakantie op een zuiders strand te gaan sudderen. Maar als een vampier de zon mijden hoeft volgens Maselis nu ook weer niet. “Bruinen is een beschermingsmechanisme van de huid om zich te wapenen tegen DNA-schade”, zegt Maselis. “Gezond is dat dus niet. Ik vergelijk de zon graag met lekkere wijn: geniet ervan met mate, en zorg dat je niet verbrandt of zo bruin wordt als karton.”